ΠΑΛΙΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΣΤΑΝΗΣ (OLD PHOTOS OF NESTANI)

ΠΑΛΙΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΣΤΑΝΗΣ

Ἡ κώμη τῆς Νεστάνης στὴ μακραίωνη Ἱστορία της ἔχει νὰ ἐπιδείξει ἕναν ἀπίστευτο πλοῦτο παραδόσεων. Χωρίς πολλὰ σχόλια λοιπόν, παρουσιάζω ἐδῶ μιὰ σειρὰ φωτογραφιῶν μὲ τὴν παλιὰ Νεστάνη ἀπὸ τὸ προσωπικό μου ἀρχεῖο ἀλλά καὶ κάποιες ποὺ ἄντλησα ἀπὸ τὸ διαδίκτυο.

Ἀναφορὰ γίνεται στὸ θέμα καί, ὅπου μοῦ ἦταν γνωστό, στὰ πρόσωπα ποὺ εἰκονίζονται στὴν κάθε φωτογραφία. Τὸ πλούσιο ὑλικὸ τῶν διαφόρων ἀρχείων μὲ παλιὲς φωτογραφίες τῆς Νεστάνης, ἐπιβάλλει βέβαια νὰ ἐπανέρθουμε, μὲ μιὰ σειρά νέων ἀναρτήσεων, ἀφοῦ σὲ καμιὰ περίπτωση τὸ θὲμα δὲν μπορεῖ νὰ ἐξαντληθεῖ μὲ τὶς παροῦσες φωτογραφίες. Ἐν καιρῷ ὅμως...

Παναγιώτης Καρώνης

Ἡ Νεστάνη Ἀρκαδίας, τὴ δεκαετία τοῦ '20. Φωτογραφία: Γ. Κομποχόλης. © ἀρχεῖο Γ. Κομποχόλη.

Χορὸς στὸ χοροστάσι Ἅλώνι τοῦ Παπαγιάννη τὴ δεκαετία τοῦ '40. Πιθανόν ἀποκριάτικος χορὸς ἢ χορὸς τῆς Δευτέρας τῆς Λαμπρῆς, ποὺ ἄν δὲν ἑορτάζονταν ὁ Ἅη Γιώργης -μιὰ καὶ ὡς γνωστὸν εἶναι κινητὴ ἑορτή- τὴν ἡμέρα ἐκείνη οἱ Νεστανιώτες καὶ οἱ Νεστανιώτισσες γιόρταζαν μὲ χορὸ καὶ τραγούδι στὸ κεντρικὸ αὐτὸ χοροστάσι τοῦ χωριοῦ.

Τὸ καφενεῖο τοῦ Γαλάνη- (Παπαδάκη) τὴ δεκαετία τοῦ '30.

Νέοι-νέες σὲ καλοκαιρινὸ χορὸ στὴν πλατεῖα τοῦ χωριοῦ. Ἀπὸ ἀρ. Βασίλειος Γεωργαρᾶς, Βασίλειος Ἀγγελόπουλος τοῦ Κων/νου, Δημήτριος Καρώνης του Παναγιώτη.

 

Ἀπὸ ἀριστερὰ: Βασίλειος Λιάπης τοῦ Κων/νου, Δημήτριος Ἀγγελόπουλος τοῦ Κων/νου καὶ Δημήτριος Καρώνης τοῦ Παναγιώτη.

Ἑορτὴ τοῦ Μαηθανάση, 2 Μαΐου 1963. Ἀπὸ ἀριστερά: Γιαννάκος Καρώνης τοῦ Ἀναστασίου, Ἐπαμεινώντας Λιάπης, Βασίλειος Ἀλεξόπουλος τοῦ Δημητρίου, Ἐπαμεινώντας Μπουγιουνέλος τοῦ Ἐλευθερίου. Καθιστὸς ὁ Σωκράτης Καρώνης τοῦ Παναγιώτη.

Χορὸς στὸ χοροστάσι Ἁλώνι τοῦ Παπαγιάννη, τὴ Δευτέρα τῆς Λαμπρῆς τοῦ 1960. Ἀπὸ ἀριστερὰ: Σωκράτης Καρώνης του Παναγιώτη, Ἀναστάσιος Ἀρβανίτης τοῦ Ἰωάννη (Μητσιογράτσος, γνωστὸς καὶ ὡς Νέραϊδος), Νικόλαος Καραμήτος του Παύλου, Προκόπιος Λιάπης τοῦ Ἐπαμεινώντα.

Νεστανιώτες σε χορό.

 

Φουστανελοφόροι μπροστὰ ἀπὸ το Μνημεῖο τῶν Ἥρώων στὴν κεντρική πλατεῖα τοῦ χωριοῦ. Πιθανόν με ἀφορμὴ τὴν ἐπέτειο τῆς 25ης Μαρτίου.

Φιγούρα τσάμικου χοροῦ.

Ἡ Οὐρανία Καρώνη μὲ τὸ γιό της Σωκράτη Καρώνη στὸν ἐορτασμό τῆς Δευτέρας τῆς Λαμπρῆς τοῦ 1960 στὸ χοροστάσι Ἁλώνι τοῦ Παπαγιάννη. Στὸ ἀριστερό ἄνω ἄκρο διακρίνεται ὁ Μητσιο-Γράτσος, ὁ Νέραϊδος (Δημήτριος Ἀρβανίτης).

Νέοι τοῦ χωριοῦ σὲ καφενεῖο μὲ τὶς μπύρες στὸ χέρι.

Νέοι τοῦ χωριοῦ σὲ καφενεῖο πίνουν μπύρες.

Δημήτριος Ρουμελιώτης (Κιρκιλὴς) ἡ σύζυγός του καὶ τὶς ξαδέλφες της ντυμένες ὅλες μὲ τὴν παραδοσιακὴ φορεσιὰ τῆς Νεστὰνης. Ἐπίσης τὰ μικρά, Κωστὴς καὶ Μαρία Μπόλου.

Ἀπὸ ἀρ. Παναγιώτης Καρώνης, Παναγιώτα Πανουσιέρη, Οὐρανία Καρώνη. Καί οἱ μικρὲς Οὐρανία καί Ἀσημοῦλα Πανουσιέρη, στὸν περίβολο τῆς ἐκκλησίας. Ἀριστερά, διακρίνεται ἡ οἰκία τοῦ Ρεβελιώτη (νῦν Λέτσου), κτίσμα τοῦ 1852.

Ἑλένη Μαργιώλα-Ἀρβανίτη, Μαρία Μαργιώλα-Γιαννοπούλου, Ἄννα Παπαγιάννη-Μπαλῆ.

Μαρία Γιαννοπούλου-Μαργιώλα, Φωτεινὴ Λέτσου-Μαργιώλα, Κωνσταντίνα Λιάπη-Μαργιώλα.

 

Νεστάνη 26 Μαΐου 1931. Φωτογραφία τραβηγμένη μπροστὰ στὸ Ναό τῆς Ἀναλύψεως ποὺ βρίσκεται στὴν κορυφὴ τοῦ λόφου τῆς Πανηγυρίστρας, καὶ σχετίζεται μὲ τὰ ἐγκαίνια τοῦ Ναοῦ ποὺ εἶχαν γίνει ὀκτὼ μέρες πρίν. Εἶναι ἡ πρώτη λειτουργία τοῦ ναοῦ μετὰ τὰ ἐγκαίνια. Μεταξὺ ἄλλων διακρίνονται (ἀπὸ ἄρ. πρὸς δε.): Ὁ Τίμος Μπαλῆς, ὁ δικηγόρος Γιῶργος Παζιωτόπουλος, ὁ Κώστας Παπαδάκης (Γαλάνης) γονατιστὸς μὲ πουκαμίσα. Πίσω του ἡ Παρακευὴ Γαλάνη, ὁ Γιωργολιὰς (Μαντὰς) ποὺ διετέλεσαι καὶ Πρόεδρος τῆς Κοινότητας. Ὁ Φουντάλας, ὁ Παπασταῦρος, ὁ γιατρὸς Ἰωάννης Σωτηρόπουλος (Γαρφαλὴς) καὶ τὰ δυὸ παιδιά του -Λούλης (Θεόδωρος) καὶ Γιῶργος. Καθιστοί: ὁ Ἀλέκος Παπασταύρου, Δημητρούλα Παπασταύρου, Κωτσιοπαζιώτης (αρ. μὲ τὸ ψαθάκι). Μεταξὺ Παπασταύρου καὶ Γαρφαλὴ (Σωτηρόπουλου) Ὁ Μητσιο-Καμάρας (Καραμήτος) που διετέλεσε καὶ αὐτὸς Πρόεδρος τῆς Κοινότητας. Δεξιὰ τους ὁ Παναγιώτης Ρεβελιώτης (Σοφούλης), Γιωργοκαμάρας, καὶ Βασίλης Δουμάζος (μὲ τὸ ἀνοιχτὸ βιβλίο καὶ τὴν πουκαμίσα). Δεξιὰ τοῦ γιατροῦ Σωτηρόπουλου ὁ δάσκαλος Δημήτριος Καραμήτος.

Νίκος Παπαδάκης, Νίκος Ἀγγελόπουλος καὶ Ἀνδρέας Παπαδημητρίου.

Χορὸς στὸ χοροστάσι Ἁλώνι τοῦ Παπαγιάννη, πιθανόν τὴ Δεύτερη μέρα τοῦ Πάσχα.

Ἀπὸ τὴ βλαστολατρικὴ γιορτὴ τοῦ Ἅη Γιώργη. ὁ Μπαρμπα-Θανάσης Κουρουκλὸς σέρνει τὸ χορό στὸ ἁλώνι τοῦ μοναστηριοῦ.

Ἀπὸ τὴ βλαστολατρικὴ γιορτὴ τοῦ Ἅη Γιώργη. Χορὸς στὸ χορὸς στὸ ἁλώνι τοῦ μοναστηριοῦ.

Ἀπὸ τὴ βλαστολατρικὴ γιορτὴ τοῦ Ἅη Γιώργη. Χορὸς στὸ χοροστάσι Ἁλώνι τοῦ Παπαγιάννη,

Νεστανιώτισσες καὶ Νεστανιώτες ποζάρουν μὲ τὶς παραδοσιακὲς φορεσιές τους στὴ βλαστολατρικὴ γιορτὴ τοῦ Ἅη Γιώργη.

Μουσικοὶ -δυὸ κλαρίνα, ζουρνὰς καὶ νταούλι- σὲ προεκλογική ἐκδήλωση τοῦ ὑποφήφιου Τσαλδάρη (τὸ πρόσωπό του διακρίνεται στὴ φωτογραφία τῆς ἀφίσας ποὺ κρατάει ἕνας Νεστανιώτης). Φωτογραφία τῆς δεκαετίας τοῦ '20.

Μουσικοὶ -δυὸ κλαρίνα καὶ ζουρνὰς- σὲ προεκλογικὴ ἐκδήλωση τῶν ὑποφήφιων Τσαλδάρη καὶ Σπύρου Θ. Τσιακὸπουλου (τὰ πρόσωπά του διακρίνονται στὶς φωτογραφίες τῶν ἀφισῶν που κρατοῦν οἱ δυὸ Νεστανιώτες). Φωτογραφία τῆς δεκαετίας τοῦ '20.

Ἀθανάσιος Ἀλεξόπουλος

Ἀπό ἀριστερά. Ὄρθιοι: Δημήτριος Μποροβήλος (Νικολιαλιᾶς), Χρήστος Τσιέλιος, Ἡλίας Τσιάμπας τοῦ Περικλῆ. Καθιστοὶ: Θεόδωρος Ἀρβανίτης (Ψαρός), Παναγιώτης Καρώνης του Ἰωάννη (Κουρέας).

«ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΑΗ ΓΙΩΡΓΗ», παρουσίαση - σχολιασμός

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ «ΤΟΥ ΑΓΙΩΡΗ» ΣΤΗ ΝΕΣΤΑΝΗ ΑΡΚΛΑΔΙΑΣ, παρουσίαση - σχολιασμὸς
(τοῦ Παναγιώτη Καρώνη)

ΤΟΥ ΑΓΙΩΡΗ

Ἅγιε μ' Ἁγιώρη,¹ καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι μέσ' τοῦ Γουλᾶ τ' ἁλώνι.

Πολλὲς φορὲς μὲ γλύτωσες βρ' Ἁγιώρη,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι ἀπ' τῶν Τουρκῶν τὰ χέρια

καὶ τούτη(ν) ὥρα γλύτωμε βρ' Ἁγιώρη,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι, μεγάλο τ' ὄνομά σου.

Θὰ φέρω λίτρες² τὸ κερὶ βρ' Ἁγιώρη,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι κ' ἁμάξια τὸ λιβάνι

καὶ τὰ βουβαλοτόμαρα,³ βρ' Ἁγιώρι,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι, νὰ κουβαλᾶν τὸ λάδι.

Νὰ φτιάξω τὴν Ἁγιὰ Σοφιὰ βρ' Ἁγιώρη,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι τὸ μέγα μοναστήρι,

νὰ βάλω μέσα καλογριὲς βρ' Ἁγιώρη,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι κι ἀπέξω καλογέρους

καὶ αὐτὸ(ν) τὸ γέρο γούμενο βρ' Ἁγιώρη,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι, νὰ τοὺς ξεμολογάει.

Πανηγυράκι γίνεται βρ' Ἁγιώρη,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι, στῆς ἐκκλησιάς τ' ἁλώνι

ποὺ 'κεῖ φυσᾶνε οἱ τέσσερις βρ' Ἁγιώρη,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι καὶ συνεμπάζουν δέκα.

Καὶ ἡ Μάρω μὲ τὴ μάνα της βρ' Ἁγιώρη,⁴

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι, τρογύρω τὸ μαζώνει

καὶ ἡ μάνα της τῆς ἔλεγε βρ' Ἁγιώρη,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι ἄβγα Μάρω ἀπ' τ' ἁλώνι,

νὰ μὴ σὲ κρούξει⁵ ὁ κουρνιαχτὸς βρ' Ἁγιώρη,

καλὰ τὸ λέει τ' ἁηδόνι καὶ σὰ μαυρίσει ὁ ἥλιος.

– Ἐγὼ τὸν ἥλιο ἀγαπῶ βρ' Ἁγιώρη,

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι, τὸν κουρνιαχτὸ τὸν θέλω,

τὸ γιὸ τοῦ πρωτολιχνιστῆ βρ' Ἁγιώρη

καλὰ τὸ λέει τ' ἀηδόνι, ἄντρα θέλω νὰ πάρω.

Σχολιασμὸς

Τοῦτο τὸ τραγούδι, ποὺ λέγεται στὴ Νεστάνη Ἀρκαδίας ἀποκλειστικὰ τὴ μέρα τοῦ Ἅη-Γιώργη, μπορεῖ νὰ χαρακτηριστεῖ ὡς λατρευτικὸ τραγούδι· ἕνα τραγούδι δηλαδὴ στὸ ὁποῖο ἐκφράζεται ἔντονα τὸ θρησκευτικὸ συναίσθημα τῶν κατοίκων.

Ὁ Ἅγιος εἶναι αὐτὸς ποὺ μπορεῖ νὰ ὁρίσει καὶ νὰ καθορίσει τὰ ἀθρώπινα. Εἶναι αὐτὸς ποὺ μπορεῖ νὰ σώσει ἀλλὰ καὶ νὰ ἀδιαφορήσει. Δὲν εἶναι λίγες οἱ περιπτώσεις ποὺ οἱ σκλαβωμένοι Ἕλληνες ἐπικαλοῦνταν τὸν τροπαιοφόρο Ἅγιό τους γιὰ νὰ τοὺς βοηθήσει νὰ σωθοῦν ἀπὸ τὸ ἀνελέητο κυνήγι τῶν Τούρκων, ἀκριβῶς ἔτσι ὅπως καβαλάρης πάνω στὸ λευκὸ ἄτι του ἔσωσε τὴ βασιλοπούλα ἀπὸ τὰ δόντια τοῦ φοβεροῦ δράκοντα ἀλλὰ καὶ ἐλευθέρωσε τὸ πολύτιμο ὕδωρ, χαρίζοντας ζωὴ στοὺς κατοίκους καὶ στὴν πλάση. Τάζουν λοιπὸν στὸν Ἅγιο προκειμένου νὰ εἰσακουστεῖ τὸ θέλημά τους, πὼς θὰ τοῦ φέρουν λίτρα τὸ κερὶ κι ἁμάξια τὸ λιβάνι, πὼς θὰ τοῦ κουβαλήσουν λάδι μὲ βουβαλοτόμαρα γιὰ νὰ καίει τὸ καντήλι του νυχθημερόν, –ἕνα προϊόν, ποὺ σημειωτέων, δὲν παράγει ἡ Νεστάνη καὶ θὰ ἦταν δύσκολο νὰ τὸ προμηθευτοῦν–, πὼς θὰ τοῦ φτιάξουν μοναστήρι ὑπέρλαμπρο σὰν τὴν Ἁγιὰ Σοφιὰ καὶ μαλιστα θὰ τὸ κοσμήσουν μὲ καλογριές, καλογέρους καὶ ἡγούμενο.

Ἀλλὰ τοῦτο τὸ τραγούδι μὴν λησμονοῦμε πὼς λέγεται σὲ μιὰ ἀνοιξιάτικη γιορτή, καὶ εἶναι ἐπιτατικὴ θὰ ἔλεγα ἡ ἀνάγκη, νὰ τὸ διαπνεύσει ἡ περιπαθὴς καὶ ἀειφόρος παρουσία τῆς Ἄνοιξης. Μιᾶς Ἂνοιξης ποὺ κὰνει ὁλόγυρα ἔντονη τὴν παρουσία της. Καὶ πραγματικὰ δὲν θὰ βρισκόταν καλύτερο τέχνασμα ἀπὸ τὸ νὰ εἶναι ἀφηγητὴς τοῦ τραγουδιοῦ τὸ ἀηδόνι. Τὸ ἀποδημητικό, καλήλαλο πουλὶ ποὺ ἔχει ἐπιστρέψει στὸν τόπο τῆς Νεστάνης παρέα μὲ τὴν άνοιξη, –καὶ γιατί ὄχι, ἔχει φέρει τὴν Ἄνοιξη– κελαηδεῖ μέσ᾿ τοῦ Γουλᾶ τ’ ἁλώνι, καὶ μαρτυράει γιὰ ὅλα αὐτά.

Τὸ τραγούδι τοῦ Ἅη-Γιώργη εἶναι βέβαια τὸ κορυφαῖο τραγούδι τῆς ἡμέρας αὐτῆς. Τὸ τραγουδοῦν οἱ Νεστανιῶτες καὶ οἱ Νεστανιώτισσες, οἱ βλαστοφόροι-θυρσοφόροι τελεστὲς τοῦ ἐθίμου τοῦ Ἅη-Γιώργη, καὶ μάλιστα ἀρκετὲς φορές, κατὰ τὴ διάρκεια τῆς πομπῆς ἀπὸ τὸ βράχο τοῦ Γουλᾶ πρὸς τὸ χωριό· εἶναι δηλαδὴ τραγούδι χορωδίας-δρόμου –«τοῦ δρόμου» χαρακτηρίζουν τὰ τραγούδια αυτὰ οἱ Νεστανιῶτες/τισσες– καὶ δὲν χορεύεται – ἂν καὶ ἀναφορὲς παλαιότερων μᾶς παραδίδουν πὼς σὲ προηγούμενους χρόνους οἱ Νεστανιῶτες καἱ οἱ Νεστανιώτισσες τὸ χόρευαν, λέγοντάς το βέβαια μὲ ἄλλο μέτρο, ἀφοῦ στὸ παρὸν μέτρο, τὸ τραγούδι δὲν χορεύεται. Τραγουδιέται δέ, –ὅπως καὶ ὅλα τὰ ἄλλα τραγούδια τῆς βλαστολατρικῆς γιορτῆς τοῦ Ἅη-Γιώργη στὴ Νεστάνη Ἀρκαδίας-, χωρὶς συνοδεία τοῦ ὁποιουδήποτε μουσικοῦ ὁργάνου.

Ἐδῶ ὀφείλω νὰ ἀναφέρω πὼς σήμερα, ἀρκετοὶ χορευτικοὶ ὅμιλοι, σχολὲς καὶ συγκροτήματα ποὺ παρουσιάζουν διάφορους παραδοσιακοὺς χοροὺς στὰ προγράμματά τους καὶ στις μουσικοχορευτικὲς παραστάσεις τους, χορεύουν τὸ τραγούδι αὐτὸ ἀλλάζοντάς του τὸ μέτρο. Στὸν χαοτικὸ καὶ ὁμιχλώδη χῶρο τοῦ διαδικτύου μάλιστα, μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει ἀρκετὲς «χορευτικὲς» παρουσιάσεις τοῦ τραγουδιού. Ὀφείλουμε λοιπὸν νὰ ἐπισημάνουμε πὼς ὁ χορός αὐτὸς δὲν ἔχει σχέση μὲ τὴ γιορτὴ τοῦ Ἅη-Γιώργη τῶν Νεστανιοτῶν/τισσῶν καὶ δὲν εἶναι παρὰ μιὰ θεατροποιημένη παρουσίαση τοῦ τραγουδιοῦ. Μάλιστα, ὁ χορός, ἔτσι ὅπως παρουσιάζεται, –ἕνα μέσα, ἕνα ἔξω– θυμίζει μᾶλλον σούστα, χορὸ ποὺ δὲν χόρευαν στὴ Νεστάνη, καὶ βέβαια οὐδεμία σχέση ἔχει μὲ τοῦτο τὸ λατρευτικὸ τραγούδι, ἔτσι ὅπως αὐτὸ χρόνια τώρα τραγουδιέται στὴ Νεστάνη κατὰ τὴ διάρκεια τῆς πομπῆς τοῦ Ἅη-Γιώργη.

Ἀπὸ τὶς συστηματικὲς καταγραφές μου μάλιστα τὰ τελευταῖα τριανταπέντε χρόνια, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ μαρτυρίες ποὺ ἔχω συλλέξει ἀπὸ ἄτομα ποὺ γιὰ πολλὰ χρόνια μετεῖχαν στον χορὸ καὶ στὴν πομπὴ τοῦ Ἅη-Γιώργη, φαίνεται ξεκάθαρα πὼς οἱ Νεστανιῶτες καὶ οἱ Νεστανιώτισσες δὲν χόρευαν τὸ συγκεκριμένο τραγούδι. Ἐξάλλου τὸ μέτρο μὲ τὸ ὁποῖο ἀκούγεται στὴ Νεστάνη τὸ τραγούδι, δὲν εἶναι χορευτικό· ἔτσι τοῦτο τὸ κορυφαῖο ἆσμα τῆς γιορτινῆς αὐτῆς ἡμέρας τὸ ἔλεγαν στὴν πομπὴ τοῦ «Ἁγιώρη», καὶ μάλιστα, ὅπως προαναφέραμε, ἀρκετὲς φορές.

Ἀναφορὰ ὀφείλω καὶ σὲ ἕνα ἄλλο –ὄχι λιγότερο σημαντικό– σημεῖο. Στὶς «χορευτικὲς» παρουσιάσεις ποὺ προανέφερα, ἐντοπίζονται καὶ λάθη –γιὰ νὰ μὴν πῶ διαστρεβλώσεις– στὰ λόγια τοῦ τραγουδιοῦ, ἀφοῦ ἀκοῦμε τὸν στίχο, «θ’ ἀνοίξω τὴν Ἁγιὰ Σοφιά», πράγμα τὸ ὁποῖο εἶναι πέρα γιὰ πέρα λανθασμένο, μιὰ καὶ οἱ Νεστανιῶτες/τισσες ποτὲ δὲν χρησιμοποίησαν τὸ ρῆμα «ἀνοίξω», ἀλλὰ «φτιάξω», «χτίσω». Εὔκολα κατανοεῖ βέβαια κανεὶς πὼς ἡ διαφορὰ εἶναι τεραστία, ἀφοῦ στὸ «ἀνοίξω» προβάλει ἕνας μεγαλοϊδεατισμὸς ἄκρως ἐπικίνδυνος· ἕνας μεγαλοϊδεατισμὸς ποὺ ταλαιπώρησε τὴν Ἑλλάδα γιὰ πολλὰ χρόνια καὶ ὁδήγησε στὴν τραγικὴ ἀπώλεια τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ, τὴν μεγαλύτερη καταστροφὴ ποὺ ὑπέστῃ ἠ χώρα ἀπὸ ἱδρύσεως τοῦ νεότερου κράτους. Πέρα βέβαια τοῦ ὅτι ἡ ἀνοιξιάτικη γιορτὴ τοῦ Ἅη-Γιώργη τῶν Νεστανιωτῶν καὶ Νεστανιωτισσῶν μακρὰν ἀπέχει ἀπὸ τέτοια ἀραχνιασμένα φαντάσματα.

Ἐπιπλέον, γιὰ νὰ τεκμηριώσουμε καλύτερα τὰ γραφόμενά μας δὲν ἔχουμε παρὰ νὰ ἀνατρέξουμε καὶ νὰ άναζητήσουμε τὶς παλαιότερες καταγραφὲς τοῦ τραγουδιοῦ προκειμένου νὰ δοῦμε πῶς λέγονταν τὸ τραγούδι. Τὸ τραγούδι «Τοῦ Ἁγιώρη» λοιπόν, στὴν καταγραφή του ἀπὸ τὴν συγγραφέα, ἐθνολόγο καὶ ἱστορικὸ Μαρία Μιχαήλ–Δέδε, ποὺ ἔγινε στὴ Νεστάνη τὸ 1981, στὰ πλάισια ἔρευνάς της γιὰ τὰ τραγούδια ποὺ ἀκούγονται σὲ διάφορα ἔθιμα, καὶ ὑπάρχει στὸ βιβλίο της Γιορτὲς - Ἔθιμα καὶ τὰ τραγούδια τους (Ἐκδόσεις Φιλιππότης, Ἀθήνα 1987) μᾶς παραδίδεται μὲ τὸ στίχο, «θὰ φτιάξω τὴν Ἁγιὰ Σοφιά», ἔτσι ἀκριβῶς δηλαδὴ ὅπως οἱ Νεστανιῶτες καὶ οἱ Νεστανιώτισσες χρόνια τώρα τὸ τραγουδοῦν στὴν πομπή. Ἀξίζει νὰ προσθέσουμε πὼς τὸ ἀπόσπασμα τοῦ τραγουδιοῦ τοῦ Άη Γιώργη τῆς Νεστάνης ποὺ μᾶς παραδίδει ἡ Δέδε –ἀπὸ ὅσο γνωρίζω- εἶναι ἡ πρώτη τυπωμένη καταγραφὴ τοῦ τραγουδιού στὸν ἑλληνικὸ χῶρο. Ἐπιπλέον, μὲ τὸν στίχο «θὰ χτίσω τὴν Ἁγιὰ Σοφιά», μᾶς παραδίδει τὸ τραγούδι καὶ ὁ Νεστανιώτης συγγραφέας καὶ ἱστορικὸς Ἀθανάσιος Φιλ. Παπαγιάννης στὴν τρίτομη ἐργασία του Ἱστορία τῆς Νεστάνης Ἀρκαδίας (Ἐκδόσεις Ἱστορία καὶ Λαογραφία τοῦ Μοριᾶ, Ἀθήνα 2004).

Κλείνουμε τοῦτο τὸν σύντομο σχολιασμό μας λέγοντας πὼς τὸ τραγούδι δείχνει νὰ ἔχει βάθος χρόνου, ἀφοῦ ἐκφράζει τὴν πρὸς τὸ θεῖον εὐσέβεια ποὺ οἱ Ἀρκάδες ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων ἔδειχναν, καὶ ὅπως διαφαίνεται, τὸ τραγούδι σχετίζεται μὲ τὴν ἐποχὴ ποὺ ὁ Νεστανιώτης/τισσα βρισκόταν κάτω ἀπὸ τὸν σκληρὸ τούρκικο κατακτητικό ζυγό, βιώνοντας καθημερινὰ καὶ ἕντονα μιὰ συνεχὴ ἀπειλὴ γιὰ τὴν ἴδια τους τὴ ζωὴ – δὲν εἶναι διόλου τυχαῖο ποὺ διαβάζοντας ἱστορια διαπιστώνουμε τὴ μαζικὴ συμμετοχὴ τῶν Νεστανιωτῶν στὸν Ἀγώνα τοῦ ᾿21. Ἔτσι ὁ τότε κάτοικος τοῦ χωριοῦ, ἔνοιωθε ἐπιτατικὴ τὴν ἀνάγκη νὰ ζητήσει καὶ τὴ βοήθεια τοῦ προστάτη  Ἁγίου του· μὲ ἄλλα λόγια ἤθελε τὸν καβαλάρη Ἅγιο ποὺ εἶναι ἀρματωμένος «μὲ σπαθὶ καὶ μὲ μακρὺ κοντάρι», πλάϊ του στὸν Ἀγώνα γιὰ τὴ λευτεριὰ – ποὺ ἀκατάπευστα, ὅπως λέει καὶ ὁ Ἐθνικός μας Ποιητῆς χτύπαγε μὲ τὸ σπαθί... Μέχρι καὶ λατρευτικὸ τραγούδι τοῦ ἔφτιαξε γιὰ νὰ τὸν εὐχαριστήσει· τραγούδι ποὺ εἴχαμε τὴν τύχη νὰ φτάσει, μέσω τῆς προφορικῆς παράδοσης, ὥς ἐμᾶς.

Σημειώσεις

---

1. Οἱ Νεστανιῶτες καὶ οἱ Νεστανιώτισσες προφέρουν τὸν Ἅη-Γιώργη, «Ἁγιώρη» – μιὰ λέξη, χωρὶς τὸ γ.

2. Λίτρα -ες= (ἀρχ. ἑλλ. λίτρα, λατ. libra) νόμισμα παρ. Ἀριστ. ἴση πρὸς Αἰγιν. ὀβολόν, διαιρουμένη εἰς 12 οὐγκίας, μὲ ὑποδιαιρέσεις τὰ: ἡμίλιτρον (λατ. semis), πεντώγκιον (λατ. quincux), τριᾶς (λατ. triens), τετρᾶς (λατ. quadrans), ἑξᾶς (sextans)· ὑπῆρχε ὡσ. καὶ δεκάλιτρον (λατ. denarius). II καὶ ὡς βάρος ὅ,τι καὶ νῦν λεγόμενον λίτρα= 12 οὐγκίας. (Ἰωάννου Δρ. Σταματάκου, Λεξικὸν τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσης, τόμ. 1, Ἐκδοτικὸς Οἴκος Πέτρου Δημητράκου Α. Ε., Ἀθῆναι). Μετρικὴ μονὰς διαφέρουσα κατὰ χώρας, ἐποχὰς καὶ χρήσεις. Μετρικὴ μονὰς ὄγκου ἤ χωρητικότητος, ἰσούμενη πρὸς μίαν κυβικὴν παλάμην, τὸ κυβικὸν ὑποδεκάμετρον. (Δημητρίου Δ. Δημητράκου, Μέγα Λεξικὸν τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης, Ἐκδοτικὸς Οἴκος Δημητρίου Δημητράκου, Ἀθήνα 1952.)

3. Κατεργασμένα τομάρια ποὺ χρησίμευαν ὡς ἀσκοὶ γιὰ τὴ μεταφορά ὑγρῶν ὅπως, λάδι, κρασί, μοῦστος κλπ.

4. Ἀπὸ τὸν στίχο αὐτὸ καὶ μετὰ τὸ τραγούδι παρουσιάζει συμπίλημα, ἀφοῦ ἀναγνωρίζεται νὰ ὑπάρχει προσθήκη – πιθανὸν μεταγενέστερη. Στὴ γνωστὴ συλλογὴ Ἐκλογαὶ ἀπὸ τὰ τραγούδια τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, ποὺ ἐξέδοσε ὁ Νικόλαος Πολίτης τὸ 1014 ἀνιχνεύουμε τὴν παρακάτω παραλλαγὴ τοῦ ὑπόλοιπου τραγουδιοῦ, ποὺ στὴ συλλογὴ τοῦ Πολίτη ὑπάρχει ὡς ἀνεξάτρητο τραγούδι:

Ἐγὼ περνάω κι' ἀντιπερνάω 'ς τῆς Μαυρουδῆς τ' ἁλῶνι,

ὁποῦ ἁλωνίζουν δώδεκα κι' ὁποῦ συμπαίζουν δέκα,

κ' ἡ Μάρω μὲ τὴ μάνα της τριγύρω λαγανίζει.

Κ' ἡ μάνα της τῆς ἔλεγε, κ' ἡ μάνα της τῆς λέγει.

«Φεύγα ἠ Μαρώ ὀχ τὸν κουρνιαχτό, φεύγα κι' ἀπὸ τὸν ἥλιο.

– Μάννα, τὸν ἥλιο ἀγαπῶ, τὸν κουρνιαχτὸ τὸν θέλω,

τὸ γιὸ τοῦ πρωτολιχνιστῆ ἄντρα θελὰν τὸν πάρω.

– Ὁ γιὸς τοῦ πρωτολίχνιστῆ πολλὰ προικιὰ γυρεύει.

– Σὰν τὰ γυρεύει δῶστε τα, καλὸς εἰν' κι' ἄς τὰ πάρῃ.

– Γυρεύει βόιδα τοῦ ζυγιοῦ, φοράδα τῆς καβάλλας,

γυρεύει κι' ἀνεμόπαχνο νὰ τρώει ἡ φοράδα μέσα,

γυρεύει ἀμπέλια ἀτρύγητα, χωράφια μὲ τὰ στάχυα.

– Σαν τὰ γυρεύει, δώσε τα, καλός εἰν' κι' ἂς τὰ πάρει.»

5. Κρούσει.

Πηγὲς πληροφοριών

---

ΜΑΡΙΑ ΜΙΧΑΗΛ-ΔΕΔΕ, Γιορτὲς ἔθιμα καὶ τὰ τραγούδια τους, Ἐκδόσεις Φιλιππότης, Ἀθήνα 1987.

ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Δ. Μέγα Λεξικὸν τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης, Ἐκδοτικὸς Οἴκος Δημητρίου Δημητράκου, Ἀθήνα 1952.

ΚΑΡΩΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, Η Ἱεροτελεστεία τῆς Ἂνοιξης - Χορὸς καὶ πομπὴ τοῦ Ἅη-Γιώργη στὴ Νεστάνη Ἀρκαδίας, Ἑκδόσεις «ΤΟ ΔΟΝΤΙ», Πάτρα 2011.

ΚΑΡΩΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, Τραγούδια τῆς Νεστάνης, Ἑκδόσεις «ΤΟ ΔΟΝΤΙ», Πάτρα 2013.

ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΦΙΛ., Ἱστορία τῆς Νεστάνης Ἀρκαδίας, Ἐκδόσεις Ἱστορία καὶ Λαογραφία τοῦ Μοριᾶ, Ἀθήνα 2004.

ΠΟΛΙΤΗΣ ΑΛΕΞΗΣ, Τὸ δημοτικὸ τραγούδι, Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης, Ἠράκλειο 2010.

ΠΟΛΙΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ, Ἐκλογαὶ ἀπὸ τὰ τραγούδια τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, Τυπογραφεῖον τῆς «Ἑστίας», Ἀθήνα 2014.

ΣΤΑΜΑΤΑΚΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Δρ. Λεξικὸν τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσης, τόμ. 1, Ἐκδοτικὸς Οἴκος Πέτρου Δημητράκου Α. Ε., Ἀθῆναι). 

© Copyright

---

© Copyright: Παναγιώτης Καρώνης καὶ Ἐκδόσεις ΤΟ ΔΟΝΤΙ, μὲ τὴν ἐπιφύλαξη κάθε νομίμου δικαιώματος.

Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἢ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτικὴ ἢ κατὰ παράφραση ἢ διασκευὴ καὶ ἀπόδοση τοῦ περιεχομένου τοῦ παρόντος ἄρθρου μὲ ὁποιοδήποτε τρόπο, χωρίς προηγούμενη συνεννόηση μὲ τὸν συγγραφέα του.

ΟΙ ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΝΕΣΤΑΝΗΣ

Ὁ νερόμυλος και η αγροικία τοῦ Καπετάν Κωνσταντή Καρώνη που πέρασε στη Μαρία Παπαδοπούλου [Παπή]. Φωτογραφία του 1970.

Πρόσοψη της ερειπωμένης αγροικίας της Μαρίας Παπαδοπούλου [Παπή]. Πίσω από την αγροικία -όπως βλέπουμε από την παραπάνω εικόνα- υπήρχε ο μύλος. Φωτογραφία του 2017.

Νερόμυλοι, μικρή εισαγωγή

Ἄφησ’ τὸ μύλο κι ἂς βροντᾶ καὶ τὸ νερὸ κι ἂς τρέχει,

ἄφησ’ τὸ νιὸ νὰ σ’ ἀγαπᾶ, καὶ διάφορο δὲν ἔχει.

Ο αλεστικός νερόμυλος είναι μπορεί να πει κανείς μια εξαιρετική οικολογική μηχανή παραγωγής έργου, αφού χρησιμοποιεί ένα απόλυτα φυσικό μέσο, όπως είναι το νερό, και μάλιστα η πηγή ενέργειάς του είναι ανανεώσιμη. Το όλο μυστικό του νερόμυλου βρίσκεται στη δύναμη που δημιουργεί η πτώση του νερού από ύψος, αλλά και στην δύναμη της ροής του που με την βοήθεια ενός τροχού που καλείται πτερωτή (φτερωτή), μπορεί να παραχθεί κίνηση. Η κίνηση αυτή μεταδιδόμενη με έναν κάθετο άξονα, μπορούσε να θέσει σε κίνηση τις μυλόπετρες -που δεν είναι τίποτα άλλο από δυο επίπεδες κυκλικές πέτρες που ανάμεσά τους συνθλίβεται το στάρι. Για την ακρίβεια, η κίνηση μεταδίδεται μόνο στην επάνω μυλόπετρα, που ονομάζεται και «απαναριά», ενώ η κάτω που ονομάζεται και «καταριά», παραμένει ακίνητη.

Ουσιαστικά ο νερόμυλος αποτελείται από μια οριζόντια φτερωτή, έναν κατακόρυφο άξονα, και βέβαια τις δυο οριζόντιες μυλόπετρες. Ο άξονας διαπερνούσε την κάτω μυλόπετρα και συνδέονταν μέσω μεταλλικών συνδέσμων με τη διάτρητη στο κέντρο της επάνω μυλόπετρα. Έτσι η πτώση του νερού στην βάση ή στην μέση της φτερωτής την έθεται σε κίνηση και ο άξονας με τη σειρά του μετέδιδε την περιστροφή στην άνω μυλόπετρα. Ο καρπός από τη χοάνη έπεφτε στο άνοιγμα της επάνω περιστρεφόμενης μυλόπετρας, συνθλίβονταν μεταξύ των δύο μυλόπετρων και εξέρχονταν περιφερειακά, λόγω της φυγόκεντρης δύναμης. Η χοάνη ήταν εφοδιασμένη με ρυθμιστή παροχής καρπού και τον προωθούσε ανάλογα με την ταχύτητα περιστροφής. Στο ίδιο σχεδόν σκεπτικό εντάσσεται και η λειτουργία των ανεμόμυλων, μόνο που εδώ η κινητήρια δύναμη είναι ο αέρας. Πολύ πριν ο άνθρωπος ανακαλύψει το νερό και τον αέρα ως κινητήριες δυνάμεις, κύρια κινητήρια δύναμη ήταν βέβαια η ζωική -ζώων και ανθρώπων. Έτσι έχουμε τους χειρόμυλους και ζωόμυλους.

Σε επιγραφή των Σουμερίων, χωρίς να αναφέρει λεπτομέρειες, γίνεται αναφορά στην νερομηχανική. Πρώτος ο Στράβων¹ κάνει αναφορά για τον «υδραλέτη» το γνωστό παλιότερο νερόμυλο, που κατά την παράδοση βρισκόταν στα Κάβειρα, και συγκεκριμένα στο παλάτι του ελληνομαθή βασιλιά του Πόντου, Μιθριδάτη ΣΤ΄ του Ευπάτορα, Εκεί, το 64 π.Χ., λέγεται πως τον είδαν οι Ρωμαίοι, εποχή που κατέκτησαν την περιοχή και πράγματι οι Ρωμαίοι είναι που τον 1ο μ.Χ. αιώνα τον διέδωσαν σε Ανατολή και Δύση. Ο νερόμυλος επιβίωσε τελικά ως τα μέσα του 20ού αιώνα.. Αναφορά για τον συγκεκριμένο νερόμυλο βρίσκουμε στο έργο Περί αρχιτεκτονικής του Βιτρούβιου, αλλά μας τον αναφέρει και ο Πλίνιος ως «νέα μηχανή».

Λέγεται πως ο αριθμός των νερόμυλων στην Ελλάδα ξεπερνά τις 20.000. Και όταν λέμε νερόμυλους εννοούμε όλους τους νερόμυλους σε οποιαδήποτε κατάσταση κι αν βρίσκονται σήμερα, έστω και αν σώζονται από αυτούς ίχνη. Με την δημιουργία του νεότερου Ελληνικού κράτους, μετά την επανάσταση του 1821, ο αριθμός των νερόμυλων που βρίσκονταν στην επικράτειά του υπολογίζεται στους 6.000. Από αυτούς οι 5.500 πέρασαν μάλιστα στο δημόσιο αν και κατά τα ¾ κατεστραμμένοι.²

Οι περισσότεροι νερόμυλοι στην Ελλάδα εγκαταλείφθηκαν στη δεκαετία του '50. Αυτό ακριβώς συνέβη και στη Νεστάνη. Είναι η εποχή που νέες μορφές ενέργειας παίρνουν τα πρωτεία και νέες τεχνολογίες εξαλείφουν τις παλιές. Αλλά ας δούμε την ιστορία των νερόμυλων της Νεστάνης.

Νεστανώτης ποιμένας με το κοπάδι του στην περιοχή των Βουλιάνων.

 

 Μερική άποψη της περιοχής Βουλιάνοι.

Η περιοχή Βουλιάνοι (ή Σβουλιάνοι) της Νεστάνης

Η περιοχή Βουλιάνοι (ή Σβουλιάνοι), ένα πραγματικά ειδυλλιακό Αρκαδικό τοπίο,  βρίσκεται βορειοανατολικά της Νεστάνης, ανατολικά του Αργού πεδίου, και ήταν συνοικισμός της Αρχαίας Νεστάνης. Αξιόλογα ευρήματα μαρτυρούν για την ακμή και την ευημερία του συνοικισμού αυτού. Στον συνοικισμό αυτό συναντάμε μάλιστα την οικία και τα χτήματα του καπετάνιου της Ελληνικής επανάστασης του 1821, Κωνσταντίνου Καρώνη. Σήμερα βέβαια δεν βρίσκει κανείς ούτε τα ίχνη της.

Η περιοχή ήταν ένας τόπος αναψυχής και παραθερισμού τόσο για τους Νεστανιώτες και τις Νεστανιώτισσες, όσο και για τους επισκέπτες του χωριού. Εδώ έρχονταν, κάτω από τον βαθύ ίσκιο των δέντρων, για να ξεκουραστούν από τον κάματο της μέρας, να φάνε το μεσημεριανό τους, να ξεδιψάσουν στην πλούσια δροσερή πηγή, αλλά και να γλεντήσουν σε γιορτές όπως τα κούλουμα. Εδώ επίσης έρχονταν οι Νεστανιώτισσες για να λευκάνουν τα ρούχα τους. Αλλά και οι αγροικίες της περιοχής έσφυζαν από ζωή και νιάτα, αφού κατοικούνταν, αρχικά χειμώνα-καλοκαίρι, και στη συνέχεια από την άνοιξη έως τα πρώτα κρύα του χειμώνα. Περίοδο δηλαδή που οι αγροτικές εργασίες και οι καλλιέργειες ήταν σε πραγματικό οργασμό!

Με το πέρασμα του χρόνου, οι συνθήκες ζωής άλλαξαν, η λαίλαπα της αστικοποίησης χτύπησε και εδώ. Η παλιά γενιά των Νεστανιωτών/τισσων, έφυγε, οι νέοι έστρεψαν τα ενδιαφέροντά τους αλλού, αναζητώντας την τύχη τους στις πόλεις. Η περιοχή των Βουλιάνων -όπως και όλες οι περιοχές της Νεστάνης- ερήμωσε. Σήμερα, ο επισκέπτης συναντάει κανείς στην περιοχή ελάχιστες καλλιέργειες, και βέβαια τα λείψανα των παλιών νερόμυλων και αγροικιών.

Να αναφέρω χαρακτηριστικά μερικά ονόματα των Νεστανιωτών/τισσες που είχαν αγοικίες την περιοχή στις οποίες κατοικούσαν και μοχθούσαν καλλιεργώντας τα χτήματά τους: Μαρία Παπαδοπούλου του Νικολάου [Μαριώ του Ντίνου], Δημήτριος Καρώνης [Μητσο-Χάρος], Ελένη Kαρώνη [Ελένη του Xάρου], Κωνσταντής Καρώνης, Δημήτριος Ντίνος.

Ο μύλος στην είσοδο της Νεστάνης, που βέβαια δεν ήταν νερόμυλος αλλά λειτουργούσε με κάρβουνο, όπως διατηρείται σήμερα.

Οι αλεστικοί νερόμυλοι της Νεστάνης

Η περιοχή των Βουλιάνων (ή Σβουλιάνων) -όπως προείπαμε- βρίσκεται βορειοανατολικά της Νεστάνης και ήταν -και είναι ευτυχώς ακόμα- ένας τόπος πλούσιος σε φυσικές πηγές ύδατος. Επιπλέον, ο μεγάλος αυτός όγκος ύδατος ήταν υπό κλήση, μια και η περιοχή είναι ελαφρός κατηφορική με υψόμετρο 656 μ. Από το 1990 μάλιστα το νερό αυτό αξιοποιείται ως πόσιμο, αφού με υδραγωγείο συγκεντρώνεται και μεταφέρεται στην κεντρική δεξαμενή του χωριού. Ένα έργο που επιτάχυνε την ερήμωση της περιοχής, βάζοντας ουσιαστικά την ταφόπλακά της.

Καθόλου περίεργο λοιπόν που οι περισσότεροι νερόμυλοι της Νεστάνης ήταν συγκεντρωμένοι σε αυτήν την περιοχή. Σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων λοιπόν έξω από το χωριό, βρίσκονταν οι νερόμυλοι. Ο Νεστανιώτης και η Νεστανιώτισσα των παλαιότερων εποχών· και για να διευκρινίσουμε, να πούμε πως οι μύλοι λειτουργούσαν ως τα μέσα της δεκαετίας του '50· η κατασκευή τους δε τοποθετείται τον 18ο και στις αρχές του 20ου αιώνα. Για την ακρίβεια σταμάτησαν να λειτουργούν το 1955.

Ο Νεστανιώτης λοιπόν και η Νεστανιώτισσα πήγαινε το στάρι στον νερόμυλο φορτωμένο στα ζώα, και περίμενε να αλεθεί προκειμένου να το πάρει πάλι. Η πληρωμή του μύλου, γνωστή ως ξάι, δεν γινόταν με χρήματα, αλλά ήταν σε είδος· σπάνιες είναι οι διηγήσεις Νεστανιωτών που μου έχουν δηλώσει πως πλήρωναν με χρήματα. Το ξα(γ)ι, ήταν αμοιβή σε είδος -συνήθως στάρι- που έπαιρνε ο μυλωνάς. Στό λήμμα της λέξης το Λεξικό Δημητράκου αναφέρει: ξ-άγι: τὸ ἐξάγιον, ἡ εἰς εἶδος ὡρισμένη ἀμοιβὴ μυλωθροῦ. 2. μέτρον, ἰδ. Δημητριακῶν.

Αλλά ας θυμηθούνε το δημοτικό τραγούδι που έχω συμπεριλάβει στην έκδοση των Τραγουδιών της Νεστάνης, και λέει χαρακτηριστικά.

Ενύχτωσε και βράδιασε και πάει και τούτη μέρα

και συ Λελούδο άργησες πότε θα πας στο μύλο

που 'κει ειν' ο Τούρκος μυλωνάς κ' αράπης πασπαλιάρης

στο ξάι παίρνει φίλημα στις χούφτες μαύρα μάτια

- Τώρα να πάω στον κερατά στον παλιοπεζεβεγκη³

να του θολώσω το νερό να τον χασομερήσω.

Η αναμονή ήταν αρκετή, ώστε το στάρι να αλεστεί και να γίνει αλεύρι. Και φυσικά την «ενοχή» για την αργοπορεία την είχε το νερό, αφού μπορούσε να χρησιμοποιείτε από άλλο μύλο ή να έχει «κοπεί» ή αν είναι λιγοστό όπως συμβαίνει καμιά φορά την εποχή του Θέρους. Να αναφέρω και πάλι το δημοτικό τραγούδι που συμπεριλαμβάνεται και αυτό στην έκδοση των Τραγουδιών της Νεστάνης, και αναφέρεται σε αυτό το γεγονός:

Μπάρμπα Θανάση μυλωνά

γιατί δεν αλέθει ο μύλος

σαν της θειάς μου της Βασίλως;

– Θά 'ναι κομμένα τα νερά

γι' αυτό δεν αλέθει ο μύλος

σαν της θειάς σου της Βασίλως,

τα κόψαν οι Καρυώτισσες⁴

με τα δύο τους τα πόδια

να ποτίσουνε τα βόδια.

Όταν τελείωνε κάποια στιγμή η εργασία του αλέσματος και ο μυλωνάς κρατούσε την αμοιβή του, ο Νεστανιώτης/τισσα φόρτωνε το αλεσμένο στάρι και επέστρεφε σπίτι του. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε πως το αλεύρι του νερόμυλου ήταν αυτό που σήμερα αποκαλούμε ολικής αλέσεως· αφού αλεύρι και πίτουρο παραδίδονταν από τον μυλωνά μαζί και όχι διαχωρισμένα. Η Νεστανιώτισσα νοικοκυρά, σπίτι της, στη συνέχεια κοσκίνιζε και διαχώριζε με αυτόν τον τρόπο τα δυο είδη στα οποία είχε μετατραπεί με την άλεση το στάρι: Το αλεύρι που χρησίμευε κυρίως για την παρασκευή ψωμιού και σπανιότερα για την παρασκευή σπιτικών γλυκισμάτων, όπως κουλούρια κλπ. και το πίτουρο που αποτελούσε καθαρά τροφή ζώων, όπως οι χοίροι, τα άλογα, τα γαϊδούρια, τα αιγοπρόβατα· και βέβαια ήταν μια από τις βασικές τροφές των πουλερικών. Ούτως ή άλλως μιλάμε για μια εποχή που οι άνθρωποι είχαν τον πλήρη έλεγχο της διαστροφής τους. Με άλλα λόγια -αν προτιμάται- ήξεραν τι έτρωγαν, αφού μόνοι τους παρήγαν, άλεθαν το στάρι και εν συνεχεία ζύμωναν το ψωμί που έτρωγαν.

Στη Νεστάνη όμως λειτουργούσε και ένας ζωόμυλος. Ήταν αρχικά του Αθανασίου Τσακόπουλου και στη συνέχεια πέρασε στον Επαμεινώνδα Τσακόπουλο. Ο ζωόμυλος αυτός, που ουσιαστικά ήταν αλογόμυλος, μια και άλεθε με άλογο που ερχόταν γύρω-γύρω μεταδίδοντας έτσι κίνηση στον άξονα και εν συνεχεία στις μυλόπετρες, βρισκόταν στον κήπο της οικίας τους και λειτουργούσε από το 1870 έως το 1915.

Τελειώνοντας τούτο το λιλιπούτειο αφιέρωμα στους νερόμυλους της Νεστάνης οφείλουμε να αναφέρουμε και τους άλλους μύλους του χωριού -εννοώ τους μύλους που δεν λειτουργούσαν με νερό· αν και μεταγενέστεροι. Στην είσοδο λοιπόν του χωριού υπάρχει ακόμα και σήμερα ένα κτίριο που στέγαζε μύλο. Ο μύλος αυτός που σώζεται ως σήμερα, δούλευε με κάρβουνο και τον λειτουργούσε ο Τσιάμπας.

Επιπλέον, στα πρώτα σπίτια της εισόδου του χωριού -δεξιά- λειτουργούσε μύλος από τον Δημήτριο Ρουμελιώτη. Ο μύλος λειτουργούσε αρχικά με πετρέλαιο και στη συνέχεια με ηλεκτρικό ρεύμα. Ο μύλος αυτός παρέδιδε από το 1955 -περίπου- χωριστά το πίτουρο από το αλεύρι, ενώ οι παραδοσιακοί νερόμυλοι -όπως προείπαμε- άλεθαν και παρέδιδαν αλεύρι ολικής αλέσεως μέχρι που σταμάτησαν να λειτουργούν. Ο βασικός λόγος βέβαια που οι παραδοσιακοί νερόμυλοι σταμάτησαν ήταν η λειτουργία των παραπάνω σύγχρονων μύλων, που εξυπηρετούσαν τάχιστα, βρίσκονταν μέσα στο χωριό και παρέδιδαν βέβαια «καθαρό» αλεύρι. Τελικά, όπως διαφαίνεται, οι ευκολίες είναι πάντοτε προτιμητέες...

.

Ο μοναδικός σωζόμενος νερόμυλος στην περιοχή Βουλιάνοι ανήκει στον Δημ. Μαριώλα.

Νερόμυλους στη Νεστάνη διατηρούσαν

1) Μαρία Παπαδοπούλου του Νικολάου - [Παπή], (στην περιοχή Βουλιάνοι).

2) Δημήτριος Καρώνης του Βασιλείου – [Χάρος], (στην περιοχή Βουλιάνοι).

3) Δημήτριος Μαριώλας [Μανιάτης], (στην περιοχή Βουλιάνοι).

4) Ασήμης Γιαννόπουλος του Δημητρίου, (στην περιοχή Βουλιάνοι).

5) Γεώργιος Μαριώλας του Επαμεινώνδα, (στο τοπωνύμιο Στραβοτσάρουχο στο όρος Αρτεμίσιο).

6) Κων/νος Μαριώλας του Ιωάννη, (στο τοπωνύμιο Στραβοτσάρουχο στο όρος Αρτεμίσιο ).

7) Παναγιώτης Σταύρου, (στο τοπωνύμιο Κριθαράκια στο όρος Αρτεμίσιο).

8) Ο νερόμυλος του Μπερεβέλου (βρισκόταν ανατολικά της εκκλησίας Ευαγγελίστριας στη στροφή του δρόμου προς μοναστήρι. Ο νερόμυλος δούλευε με το νερό που κατέβαζε ο χείμαρρος, και μόνο το χειμώνα).

9) Ο νερόμυλος του Μασκαλέρη, (στην Καταβόθρα).

10) Οι νερόμυλοι του μοναστηριού, (στο Μαλεβό και στην Καταβόθρα).

11) Νερόμυλοι υπήρχαν επίσης στην τοποθεσία Απάνου Μπέλεση -το σημερινό Κεφαλόβρυσο- που μπορεί να ανήκει στην Αργολίδα και σε αρκετά μακρινή απόσταση από το χωριό, οι Νετανιώτες όμως άλεθαν και εκεί!

Από τους νερόμυλους αυτούς σχεδόν κανένας δεν σώζεται σήμερα. Εξαίρεση αποτελεί ο μύλος του Δημητρίου Μαριώλα ο οποίος διατηρείται και αντέχει ακόμα πεισματικά στο διάβα του χρόνου. Ερείπια και χαλάσματα, θεμέλια και ίχνη μπορεί να διακρίνει σήμερα ο επισκέπτης στην περιοχή των Βουλιάνων. Ο νέος τρόπος ζωής, η αδιαφορία των τοπικών αρχόντων, των συλλόγων, αλλά κυρίως των κατοίκων· γιατί μην λησμονούμε πως εμείς επιλέγουμε τους ανθρώπους που θα μας διοικήσουν!! Εμείς φτιάχνουμε τους συλλόγους!! Τέλος πάντων, σημασία έχει πως οι ιστορικοί νερόμυλοι της Νεστάνης δεν υπάρχουν πια. Χάθηκαν αθόρυβα, «έγειραν» ευλαβικά και ενώθηκαν με τη γη, καταβροχθίστηκαν, «αλέστηκαν» κάτω από τις μυλόπετρες των σύγχρονων και μοντέρνων χρόνων.

Λείψανα μιας άλλης εποχής -ειλικρινά δεν ξέρω καλύτερης ή χειρότερης- παραμένουν σε όλη την περιοχή των Βουλιάνων· αδιάψευστοι μάρτυρες αυτής της εποχής, που δεν διστάζουν να καταγγείλουν, να δηλώσουν την παρουσία τους ακόμα και σε αυτή την αρχέγονη μορφή της πέτρας στην οποία ο χρόνος τα μετέτρεψε.

Οι παρακάτω φωτογραφίες είναι σημερινές. Κινούμενος καθαρά από την αγάπη μου και το ενδιαφέρον μου για την ιστορία και τις παραδόσεις της Νεστάνης, προχωρώ σε ένα πορτρέτο των νερόμυλων της περιοχής Βουλιάνοι. Πορτρέτο κακότεχνο και λειψό, μια και ο χρόνος δεν επέτρεψε μια καλύτερη εκδοσή του. Αλλά τούτες οι φωτογραφίες δεν κάνουν τίποτα περισσότερο από το να μας δηλώσουν, από το να μας υποψιάσουν για την ύπαρξη μιας παλιάς αγαπημένης εποχής. Μιας εποχής δηλαδή που οι άνθρωποι ζούσαν αγαπημένοι. Και υγιείς πραγματικά.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΡΩΝΗΣ
Νεστάνη Φλεβάρης 2017  

Σημειώσεις

---

1. Στράβων, Γεωγραφικά, Κεφ 2.2.1.

2. Περισσότερες πληροφορίες ο αναγνώστης μπορεί να βρει στο Νερόμυλοι, μελέτη ιστορική και λαογραφική του Λ. Λούκου, εκδοτικό τυπογραφείο Πατρών 1985, καθώς και στο Νερόμυλοι του ελληνικού χώρου 1905-1930, του Νικόλαου Ιγγλέση,

3. Πεζεβέγκης ή μπεζεβέκης, από το τουρκικό pezevenk. Ο μαστροπός, ο ρουφιάνος, στην ήπια σημασία του, ο μασκαράς, ο αχρείος άνθρωπος. (Λεξικό Δημητράκου).

3. Οι γυναίκες της Καρυάς. Η Καρυά ήταν γειτονικό χωριό μεταξύ Άργους και Νεστάνης και ανήκει στην Αργολίδα.

© κειμένου-φωτογραφιων: Παναγιώτης Καρώνης 2017, μὲ τὴν ἐπιφύλαξη κάθε νόμιμου δικαιώματος.

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, ή αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική η κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου του παρόντος άρθρου με οποιοδήποτε τρόπο, χωρίς προηγούμενη συνεννόηση με τον συγγραφέα του.

Ο νερόμύλος της Μαρίας Παπαδοπούλου [Παπή], ή ό,τι απέμεινε από αυτόν.

Πρόσοψη του ερειπωμένου νερόμυλου της Μαρίας Παπαδοπούλου [Παπή].

Ο ερειπωμένος νερόμυλος της Μαρίας Παπαδοπούλου [Παπή].

Η βεράντα -ή ό,τι απόμεινε από αυτή- του μύλου της Μαρίας Παπαδοπούλου.

Ο,τι απόμεινε...

Το υδάτινο μονοπάτι κατέληγε στον μεταλλικό σωλήνα, που ανυψωμένος καθώς ήταν, είχε σαν αποτέλεσμα το νερό να εισέρχεται με δύναμη και να καταλήγει να «χτυπά» την φτερωτή που βρίσκονταν στο κάτω μέρος, θέτοντάς την σε κίνηση.



Η ξερολιθιά και ο μεταλλικός σωλήνας στον οποίο κατέληγε το νερό απομένουν οι μόνοι μάρτυρες της ύπαρξης των νερόμυλων στην περιοχή Βουλιάνοι.



Η σωζόμενη ξερολιθιά και ο μεταλλικός σωλήνας στον οποίο κατέληγε το νερό πριν πέσει ορμητικά πάνω στην φτερωτή του μύλου.

Μεταλλικός σωλήνας στον οποίο έπεφτε το νερό ορμητικά προκειμένου να προκαλέσει την κίνηση της φτερωτής.

Ξερολιθιά για την ανύψωση του νερού προκειμένου να πέσει ορμητικά, δημιουργώντας έτσι έναν τεχνητό καταρράχτη. Η ξερολιθιά αποτελεί πια για τους Νεστανιώτες μια ξεχασμένη τέχνη.



Καταρράχτης στην ανατολική πλευρά της περιοχής των Βουλιάνων.

 

Υδάτινο μονοπάτι.

Υδάτινο μονοπάτι.

Αδιάψευστος μάρτυρας η χαραγμένη χρονολογία κατασκευής του νερόμυλου της Μαρίας Παπαδοπούλου, 1911.

Εσωτερικό πέτρινο ντουλαπάκι του μύλου της Μαρίας Παδοππούλου που αντιστέκεται πεισματικά στο χρόνο.

 

Μυλόπετρες.

  Μυλόπετρα.

Μυλόπετρα.

 

Η διάτρητη στο κέντρο της επάνω μυλόπετρα που καλείται και «απαναριά».

Χορταριασμένοι υδάτινοι δρόμοι.

Η πτώση του νερού από ψηλά ήταν μια βασική προϋπόθεση για να θέσει σε κίνηση τις μυλόπετρες.



Πάνω στην ξερολιθιά υπήρχε αυλάκι στο οποίο διοχετεύονταν το νερό προκειμένου να φτάσει στον νερόμυλο. 

Το νερό κατέληγε εδώ και εισέρχονταν στον τσιμεντένιο σωλήνα, πέφτοντας ορμητικά, έθετε σε κίνηση τη φτερωτή του μύλου που με τη σειρά της έθετε σε κίνηση την επάνω μυλόπετρα.

Εσωτερικό της χοάνης που διοχετεύονταν το νερό.

Εσωτερικό της χοάνης που διοχετεύονταν το νερό.

Ο μοναδικός σωζόμενος νερόμυλος στην περιοχή Βουλιάνοι είναι του Δημ. Μαριώλα).

Τα ερείπια μιας άλλης εποχής αντικρίζει ο επισκέπτης των Βουλιάνων.

 

Εσωτερικό του μοναδικού σωζόμενου νερόμυλου (Δημ. Μαριώλα).

Δρόμοι του νερού.

Δρόμοι του νερού.

Δρόμοι του νερού.

Στα εγκαταλειμμένα έγκατα του μύλου...