Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΨΕΩΣ ΤΟΥ ΓΟΥΛΑ ΣΤΗ ΝΕΣΤΑΝΗ ΑΡΚΑΔΙΑΣ

Ἄποψη τῶν ἐριπείων τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως στὸν Γουλᾶ σὲ φωτογραφία τοῦ 1911. (Ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κολωνίας).

^{Ἡ ἐκκλησία τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ - Ἀφιέρωμα}

(τοῦ Παναγιώτη Καρώνη)

Ἀντὶ προλόγου

Λίγοι σήμερα γνωρίζουν γιὰ τὴν βυζαντινὴ ἐκκλησία τῆς Ἀναλύψεως ποὺ βρίσκεται στοὺς πρόποδες τοῦ βράχου τοῦ Γουλᾶ. Ἀκόμα λιγότεροι τὴν ἔχουν ἐπισκεφθεῖ προκειμένου νὰ θαυμάσουν τὶς λίγες βυζαντικὲς τοιχογραφίες-βραχογραφίες ποὺ σὲ πείσμα τοῦ χρόνου, ἀκόμα καὶ σήμερα, διατηροῦνται ἐντὸς τοῦ φυσικοῦ κοιλώματος στὸ ὁποῖο ἦταν χτισμένη.

 Τόσο ἡ πολιτεία, ὅσο καὶ ἡ Ἐφορεία Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων, καὶ γενικὰ ὅλοι οἱ ἀρμόδιοι φορεῖς, ἔχουν ἐπιδείξει πλήρη ἀναλγησία γύρω ἀπὸ τὴ διάσωση καὶ συντήρησή τους, ἀλλὰ καὶ ἐλάχιστοι ἔχουν ἀσχοληθεῖ μαζί τους. Δὲν βαυκαλιζόμαστε πὼς καλύπτουμε κάποιο κενό· παρουσιάζουμε ἀπλῶς ἕνα μικρὸ ἀφιέρωμα στὴν ἐκκλησία τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ, ποὺ κάποτε ἀποτελοῦσε ἕναν ἀπὸ τοὺς ναοὺς¹ τῶν βυζαντινῶν Τσιπιανῶν, κάνοντας μιὰ μικρὴ ἀναφορὰ στὴν ἱστορία της καὶ στὶς σωζόμενες ἁγιογραφίες της.

^{Τὸ ἱστορικὸ πλαίσιο}

Ἡ Δ᾿ Σταυροφορία (1201-1204) ἀποτελεῖ ἕνα περίπλοκο φαινόμενο ἀφοῦ ἡ ὅλη ἀποστολὴ παρέκλινε ἀπὸ τοὺς ἀρχικούς της στόχους, ποὺ ἦταν ἡ κατάληψη τῆς Ἱερουσαλῆμ μέσω μιᾶς εἰσβολῆς στὴν Αἴγυπτο καὶ τὴν Ἀλεξάνδρεια, καὶ τελικὰ οἱ σταυροφόροι κατάλαβαν τὴν Κωνσταντινούπολη, καταλύοντας τὴν Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία καὶ ἱδρύοντας ἔτσι τὴ Λατινική.

Μὲ τὴν εἰσβολὴ τοῦ φράγκικου στοιχείου στοὺς βυζαντινιοὺς χώρους τὸ κράτος ἀποσυντέθηκε καὶ τὰ καλλιτεχνικὰ κέντρα μετατοπίστηκαν. Μὲ τὴν ἐπανάκτηση τὸ 1261 τῆς Κωνσταντνιούπολης ἀπὸ τοὺς Βυζαντινοὺς ἐπανέρχεται στὴν πρωτεύουσα, ποὺ κυβερνοῦν οἱ Παλαιολόγοι (Παλαιολόγεια ἐποχὴ 1204-1453), καὶ ἀνθεῖ καὶ πάλι ἡ καλλιτεχνικὴ ζωή.

Στὸν Μυστρὰ ἐμφανίζεται ὁ τύπος τοῦ σύνθετου ναοῦ, τῆς τρίκλιτης βασιλικῆς στὸ ἰσόγειο καὶ τοῦ σταυροειδοῦς ἐγγεγραμμένου ναοῦ στὸ ἀνώγειο. Τέλος, ἐμφανίζεται ὁ σταυροπίστεγος ναός, δηλαδὴ ἡ μονόκλιτη, ἢ τρίκλιτη βασιλικὴ ποὺ εἶναι σκεπασμένη μὲ καμάρα ποὺ διακόπτεται ἀπὸ ἄλλη, ψηλότερη καμάρα.

Ἀξιοσημείωτη εἶναι βέβαια ἡ οἰκοδομικὴ δραστηριότητα τῆς ἐποχῆς αὐτῆς, κατὰ τὴν ὁποία ἱδρύθηκαν ἀρκετὲς πόλεις ὅπως ὁ Μυστράς, τὸ Νίκλι, τὰ Τσιπιανά, (ἢ Κηπιανά- Cepiana), τὸ Μουχλί, (Mucli), ἡ Ἄρτα, τὸ Γεράκι κ.ἄ

Κάτοψη τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ τῆς Νεστάνης ἀπὸ τὸν Ν. Μουτσόπουλο.

^{Ὁ ναὸς τῆς Ἀναλύψεως στοὺς πρόποδες τοῦ Γουλᾶ}

Στό κοίλωμα ποὺ βρίσκεται στοὺς νοτιο-δυτικοὺς πρόποδες τοῦ βράχου τοῦ Γουλᾶ, στὰ ἐπείπια τῶν Τσιπιανῶν, μισὴ ὥρα ἀνηφορικὸ δρόμο πάνω ἀπὸ τὸ μοναστήρι τῆς Γοργοεπηκόου, διασώζωνται τὰ ἐπείπια τοῦ βυζαντινοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως. Πιθανόν, κατὰ τὴν βυζαντινὴ ἐποχὴ νὰ ὑπῆρχαν διαμορφωμένα σκαλοπάτια, προκειμένου νὰ ἀνεβαίνουν· σκαλοπάτια ποὺ σήμερα δὲν σώζονται. Τὴν περίοδο αὐτὴ βέβαια ἡ κεντρικὴ ἐνοριακὴ ἐκκλησία τῶν Τσιπιανῶν ἦταν ἡ Γορεοεπήκοος.²

Τὰ μοναδικὰ λείψανα τῶν τοιχογραφιῶν τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως ποὺ σώζονται σήμερα εἶναι πολὺ ἀξιόλογα, ἂν καὶ τὸ ἐπίχρισμα ἔχει πέσει σὲ πολλὰ σημεῖα ἀφήνοντας σπαράγματά τους πάνω στὸν βράχο. Δὲν εἶναι ὅμως ὴ φυσικὴ καταστροφὴ ἀλλὰ καὶ ἡ ἀνθρώπινη ποὺ ἔχει ἐπιβαρύνει τὶς ἁγιογραφίες, ἀφοῦ ἡ μανία πολλῶν ἐπισκεπτῶν νὰ χαράζουν τὰ ὀνόματά τους πάνω στὶς ἁγιογραφίες εἶναι ὀρατὴ μὲ καταστρεπτικότατα ἀποτελέσματα. Ἐνδεικτικά, ἀξίζει νὰ άναφέρουμε, πὼς παρατηρεῖ κανεὶς χαραγμένες πολὺ παλιὲς χρονολογίες, ὅπως, «1649 Αὐγούστου», «1689», «1691», «1769 12 Νοεμβρίου». Τὴν κυρία καταστροφὴ στὸν ναὸ ἔφεραν, βέβαια, οἱ ὀρδὲς τῶν Τούρκων τοῦ Ἰμπραὴμ ποὺ «ἔκαψε τὸ χωρίον Τσιπανὰ καὶ τὸ ἐκεῖθε μοναστήριον»,³ στὶς δὲ τοιχογραφίες τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως, μήν μπορώντας νὰ τὶς γκρεμίσουν, μιὰ καὶ εἶναι πάνω σὲ βράχο, «ἔβγαλαν» τὰ μάτια. Στὰ ἐπείπια διακρίνει κανεὶς καὶ ξυλοδεσμοὺς ἀπὸ κέδρο στὸν τοῖχο ὑποστίρηξης τῆς ΝΔ πλευρᾶς, κάτι ποὺ ἔχει διασωθεῖ καὶ σὲ πολλὰ παλιὰ σπίτια τῆς Νεστάνης· ἔτσι ἀκόμα καὶ σήμερα μπορεῖ νὰ διακρίνει κανεὶς τὶς ξυλοδεσιές τους ἀπὸ κέδρο.

Στὸ κοίλωμα τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως, κάτω ἀπὸ τὶς τοιχογραφίες, διασώζεται καὶ ἕνα κιονόκρανο τῶν ὕστερων ρωμαϊκῶν χρόνων· ἀρχαῖα εὑρήματα ποὺ ὑπάρχουν καὶ στὴ μονὴ Γοργοεπηκόου.

Ἡ τοιχογραφία τῆς Πλατυτέρας τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ.

^{Οἱ τοιχογραφίες τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ}

Οἱ τοιχογραφίες τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ, ποὺ σημειωτέων, ἔχουν γίνει μὲ τὴν τεχνικὴ τοῦ φρέσκο (affresco), δηλαδὴ τῆς νωπογραφίας, ἰδιαίτερα τῆς «Πλατυτέρας», δείχνουν νὰ μιμοῦνται βυζαντινὸ τύπο, ὅπως καὶ οἱ μεταβυζαντινὲς τοιχογραφίες τοῦ Ἁγίου Ὄρους.

Τὸν ναὸ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ μελέτησε ἀρχιτεκτονικὰ ὁ καθηγητὴς Ν. Μουτσόπουλος·⁴ στὴ μελέτη του δέ, παραθέτει καὶ καὶ πολλὲς φωτογραφίες –ὅπως καὶ τῆς μονῆς τῆς Γοργοεπηκόου– κάνοντας ἀναφορα καὶ στὴ μεγάλη ἀρχιτεκτονικὴ ἀξία τοῦ μνημείου.

Συγκεκριμένα, ἀναφέρει:

Τὰ μοναδικὰ λείψανα ἐφ᾿ ὑγροῖς τοιχογραφίσεως διατηροῦνται εἰς τὴν κόγχην τῆς ἀψίδος τοῦ ἱεροῦ, λίαν ἀξιόλογα, πλὴν δυστυχῶς κατεστραμένα λόῳ πτώσεως τοῦ ἐπιχρήσματος, κακοποιηθέντα μεταγενεστέρως ἐκ τῆς γνωστῆς μανίας τῶν εὐλαβικῶν προσκυνητῶν πρὸς ἀποθανάτισιν τοῦ ὀνόματός τους ἐπὶ τῶν μνημείων. Αἱ τοιχογραφίαι ἔχουν ἱστορηθῇ ἐπὶ ὑποστρώματος ἠχυρουμένου ἀσβεστοκονιάματος πάχους 0,006 – 0,008. Τὸ ὅλον ὕψος τῆς κόγχης ἥτις ἔχει ἱστοριθῇ κατὰ ζώνας, εἶναι 2,80. Ἡ κατωτέρα ζώνη ἔχει ὕψος 0,905, ἡ μεσαία 1,49 ἡ δὲ ἀνωτέρα 0,41 καταλαμβάνουσα ὅλο τὸ πλάτος τοῦ τεταρτοσφαιρίου. Τὸ περιθώριον τῆς κόγχης καὶ αἱ ζῶναι διαχωρίζονται δι᾿ ἐρυθρᾶς ταινίας πλάτους 0,038 ἑκατέρωθεν τῆς ὁποίας ὑπάρχει λευκὸν περιθώριον πλάτους 0,004.⁵

Περιγράφοντας τὴν Πλατυτέρα τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ, ἀναφέρει:

Ἡ Πλατυτέρα ἐπὶ τοῦ τεταρτοσφαιρίου ἐνδεδυμένη πορφυροῦν μαφόριον, εἰκονίζεται καθημένη ἐπὶ μεγάλου θρόνου φέρουσα εἰς τὴν ἀγκάλην της τὸν εὐλογοῦντα Χριστόν.⁶

Περιγράφοντας τὶς ὑπόλοιπες σωζόμενες τοιχογραφίες τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ, ἀναφέρει:

Ὁ ἀρχάγγελος κύπτει προτείνων τὰς χείρας κακαλυμένας ἀπὸ τὸ πλατὺ ἱμάτιον ἔχων τὴν μίαν πτέρυγα ὑπὲρ τὴν κεφαλὴν καὶ τὴν ἄλλην ἐγγίζουσαν τὸ ἔδαφος. Πραρὰ τοὺς πόδας του καὶ μέχρι τοῦ θρόνου ἐπὶ τοῦ Πρασίνου ἐδάφους διακρίνεται τμῆμα ἐπιγραφῆς : CΕ ΠΡΟCΚΗΝΟΥΜΕΝ».

Τὸ ὡραῖον, πλῆρες ἐκφράσεως, ὑψηλῆς γαλήνης, πρόσωπον τῆς Θεοτόκου, μὲ τὰ λεπτὰ κανονικὰ χαρακτηριστικὰ εἶναι εἰργασμένον μὲ μεγάλην ἐπιμέλειαν καὶ ἀκριβὲς σχέδιον. Εἰς τὸν γενικὸς τόνον ὤχρας σμαραδόχρους, πράσινη σκιὰ καὶ φωτειναὶ ψιμιθίαι, δίδουν λεπτὴν πλαστικότητα εἰς τὸ πρόσωπον. Μὲ ὁμοίαν λεπτότητα ἀποδίδεται καὶ τὸ παιδικὸν πρόσωπον τοῦ Χριστοῦ.

Τὸν ἀρχάγγελον διακρίνει πλήρης χάριτος καὶ εὐστροφίας κίνησις. Εἰς τὸ ἐλαφρὸν πολύπτυχον ἔνδυμα ἀρχιτεκτονικὸς φωτισμὸς διαγράφων, τὰς ρυθμικὰς γραμμὰς τῶν πτυχώσεων προσδίδει εἰς αὐτὸ ἀέρινον διαφάνειαν. Τὴν μικρὰν χαρίεσσαν κεφαλὴν μὲ τὸ ἐκφραστικὸν πρόσωπον εἰργασμένην μὲ τὰ αὐτὰ χρώματα ὡμῆς καὶ ἐψημμένης ὄμπρας καὶ σμαραγδίνης σκιᾶς, διακρίνει ἐλεύθερία ἐκτελέσεως καὶ ζῶσα φυσικότης. Τὴν διακοσμητικότητα τῶν πτερύγων τονίζουν οἱ χρωματισμοί: ζωηροὶ φωτεινοὶ τόνοι ἐπὶ ὑποστρώματος ὄμπρας ἐναλάσσονται μὲ τοὺς ζωηροὺς τόνους εἰς τὰς πορφύρας.⁷

Τὸ βυζαντινὸ αὐτὸ μνημεῖο ἔχει σήμερα ἐγκαταληθῇ καὶ κινδυνεύει ἄμεσα, ἀφοῦ ἡ ὑγρασία τοῦ βράχου καὶ οἱ σταγόνες ποὺ μὲ κάθε βροχὴ σταλάζουν πάνω στὶς σωζόμενες τοιχογραφίες του καταστρέφει καὶ ἕνα μέρος ἀπὸ αὐτές.

Τὸ παρὸν μοναδικὸ δημιούργημα τῆς Παλαιολόγειας Ἀναγέννησης σὲ λίγα χρόνια θὰ ἔχει ἐξαφανησθεῖ ἂν οἱ ἁρμόδιοι φορεῖς δὲν φροντίσουν γιὰ τὴ συντήρηση καὶ διάσωσή του.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΡΩΝΗΣ

Πάτρα-Νεστάνη, Ίούλιος 2020

Σημειώσεις

---

1. Στὰ βυζαντικὰ Τσιπιανὰ ὑπῆρχαν 15 ἐκκλησίες τὰ ἐπείπια μερικῶν ἀπὸ αὐτὲς μπορεῖ ἀκόμα καὶ σήμερα νὰ διακρίνει κανείς. Ἀξιολογότερες ἦταν ἡ Ἀνάλυψη, καὶ ἡ Γοργοεπήκοος ποὺ ἦταν καὶ ἡ ἐνοριακή τότε.

2. ὅπως ἀναφέρει ὁ Ν. Ι. Ρηγόπουλος.

3. Γρηγ. Παπαγεωργίου, 29 Ἰουλίου 1833, σχετ. Ἔγραφον.

4. Μουτσόπουλος Ν. «Αἰ παρὰ τὴν Τρίπολιν Μοναὶ Γοργοεπηκόου, Βαρσῶν καὶ Ἐπάνω Χρέπας ἀπὸ ἀρχιτεκτονικῆς ἰδίως ἀπόψεως», Ἐπετιρὶς τῆς Ἑταιρίας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, ἔτος 1959, τόμ. ΚΘ᾿ (29), σελ. 390-451.

5. Μουτσόπουλος Ν. «Αἰ παρὰ τὴν Τρίπολιν Μοναὶ Γοργοεπηκόου, Βαρσῶν καὶ Ἐπάνω Χρέπας ἀπὸ ἀρχιτεκτονικῆς ἰδίως ἀπόψεως», (ὅ.π.), σελ 413.

6. Μουτσόπουλος Ν. «Αἰ παρὰ τὴν Τρίπολιν Μοναὶ Γοργοεπηκόου, Βαρσῶν καὶ Ἐπάνω Χρέπας ἀπὸ ἀρχιτεκτονικῆς ἰδίως ἀπόψεως», (ὅ.π.), σελ 413-415.

7. Μουτσόπουλος Ν. «Αἰ παρὰ τὴν Τρίπολιν Μοναὶ Γοργοεπηκόου, Βαρσῶν καὶ Ἐπάνω Χρέπας ἀπὸ ἀρχιτεκτονικῆς ἰδίως ἀπόψεως», (ὅ.π.), σελ 413-415.

© κειμένου-φωτογραφιῶν: Παναγιώτης Καρώνης 2020, μὲ τὴν ἐπιφύλαξη κάθε νόμιμου δικαιώματος.

Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἢ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτικὴ ἢ κατὰ παράφραση ἢ διασκευὴ καὶ ἀπόδοση τοῦ περιεχομένου τοῦ παρόντος ἄρθρου μὲ ὁποιοδήποτε τρόπο, χωρίς προηγούμενη συνεννόηση μὲ τὸν συγγραφέα του.

Σωζόμενη τοιχογραφία τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ.

Σπάραγμα τοιχογραφίας τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ.

Σωζόμενη τοιχογραφία τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ.

Σπάραγμα τοιχογραφίας τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ.

Δωρικὸ κιονόκρανο τῶν ὕστερων ρωμαϊκῶν χρόνων ποὺ βρίσκεται στὴν κόχη τοῦ βήματος τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλύψεως στὸν Γουλᾶ.

Θέα τοῦ Μαντινειακοῦ ὀποπεδίου ἀπὸ τὸ ναὸ τῆς Ἀναλύψεως τοῦ Γουλᾶ· στὸ βάθος ἡ ὀροσειρὰ τοῦ Μαινάλου.