Τρύγος,
ληνοὶ καὶ πολήμια στὴ Νεστάνη
(τοῦ Παναγιώτη Καρώνη)
Στὸ λεξικὸ τῶν Liddell - Scott διαβάζουμε πὼς ληνός, δωρ. λᾶνός, γεν. ληνοῦ ἡ ὡς τοῦ λατ. lacus, alveus, πᾶν πρᾶγμα ἔχων τὸ σχῆμα κάδου ἡ σκάφης ὡς καὶ νῦν, ἡ ληνός, τὸ πατητήρι, Θεόκρ. 7. 25., 25. 28. Διόδ. 3. 36.1
Καὶ στὸ Λεξικὸ τοῦ Σταματάκου διαβάζουμε πὼς ληνὸς εἶναι τὸ (πατητήρι), ἐν ᾧ ἐπατοῦντο αἱ στάφυλοι ὣς καὶ σήμερον.2 Νά θυμήσουμε, ἐπίσεις, πὼς ὁ Διόνυσος ὁ θεὸς τοῦ οἴνου, τῆς ἀμπέλου ἀλλὰ καὶ τῆς βλαστήσεως, λατρευόταν καὶ ὡς Ληναῖος.
Τὰ πατητήρια, γνωστὰ λοιπόν, ὡς ληνοὶ ἦταν ὀθογώνιες κατασκευὲς φτιαγμένες ἀπὸ πέτρα καὶ τσιμέντο στὶς ὁποῖες πατοῦσαν τὰ σταφύλια. Τὸ ἐσωτερικό τους έπενδύονταν μὲ κονίαμα ἀπὸ τσιμέντο ἔτσι ὥστε νὰ μὴν ἀπορροφᾶ τὸν μοῦστο ὁ ὁποῖος κατὰ τὸ πάτημα τῶν σταφυλιῶν ἔρεε μέσῳ ἑνὸς σωλήνα στὸ πολήμι.
Τὸ πολήμι ἦταν ἕνα μικρὸ πηγάδι ποὺ ἄνοιγαν μέσα στὴ γῆ ἐπενδυμένο καὶ αὐτὸ μὲ κονίαμα ἀπὸ τσιμέντο στὸ ὁποῖο συγκεντρωνόταν ὁ μοῦστος ποὺ ἐν συνεχείᾳ ἀντλοῦσαν μὲ κουβάδες ρίχνοντάς τον σὲ ἀσκιὰ φτιαγμένα ἀπὸ ἐπεξεργασμένο δέρμα κατσίκας καὶ φόρτωναν στὰ ζῶα προκειμένου νὰ τὸν μεταφέρουν στὰ σπίτια τους καὶ νὰ τὸν ἀδειάσουν στὰ βαγένια γιὰ νὰ ἀκολουθήσει ἡ φυσικὴ διαδικασία τῆς ζύμωσεώς του. Καὶ βέβαια, κρατοῦσαν μιὰ ποσότητα μούστου προκειμένου νὰ φτιάξουν πετιμέζι καθὼς καὶ τὴν παραδοσιακὴ μουσταλευριά. Δὲν νοοῦταν περίοδο τρύγου νὰ μὴν φτιαχτεῖ μουσταλευριὰ σὲ νεστανιώτικο σπίτι.
Τὰ πολήμια κατὰ τοὺς χειμερινοὺς μῆνες συγκέντρωναν νερὸ τὸ ὁποῖο οἱ Νεστανιῶτες/τισσες χρισημοποιοῦσαν προκειμένου νὰ κάνουν τὰ ραντίσματα τοῦ ἀμπελιοῦ, τὰ ρέντια ὅπως τὰ ὀνόμαζαν. Κατὰ τὴν περίοδο τῆς Κατοχῆς καὶ τοῦ Ἐμφυλίου τὰ πολήμια χρησήμευσαν καὶ ὡς κρυψῶνες. Ὁ ἀρκάδας συγγραφέρας Θανάσης Βαλτινὸς στὸ μυθιστόρημά του Ὀρθοκωστὰ (Ἐκδόσεις Ἄγρα 1998), ἀναφέρει τὰ πολήμια τῆς Ἀρκαδίας ὡς κρυψῶνες τῶν ἀγωνιστῶν.
Στὴ Νεστάνη οἱ ληνοὶ καὶ τὰ πολήμια ἦταν χτισμένοι στὴ περιοχὴ Ἀμπέλια, στὴν περιοχή, δηλαδή, ποὺ οἱ Νεστανιῶτες/τισσες εἶχαν τὶς φυτεῖες μὲ τὰ ἀμπέλια τους –συνήθως φιλέρι, σκυλοπινίχτη καὶ ἀσπροῦδες– καὶ ἐκεῖ μετὰ τὸν τρύγο γινόταν τὸ πάτημα τῶν σταφυλιῶν. Μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου, κάπου ἀπὸ τὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ ᾿70 ἄρχισαν σιγὰ σιγὰ νὰ φτιάχνουν ληνοὺς στὶς αὐλὲς καὶ στοὺς κήπους τῶν σπιτιῶν τους, ἐνίοτε καὶ μέσα στὶς ἀποθήκες καὶ τὰ ἰσόγεια τῶν σπιτιῶν τους, ἔτσι ἡ διαδικασία τοῦ πατήματος μεταφέρθηκε στὸ σπίτι. Σὲ αὐτὸ συντέλεσε κυρίως τὸ γεγονὸς πὼς ἡ μεταφορὰ τοῦ μούστου μὲ τὰ ἀσκιὰ ἦταν ἐπίπονη, κυρίως ὅμως, ἐπικίνδυνη, μιὰ καὶ πολλὲς φορὲς ἄσπαγαν μὲ ἀποτέλεσμα ἀπώλεια τοῦ πολύτιμου δώρου τοῦ Διονύσου, ἐνῷ ἡ μεταφορὰ τῶν ἀπάτητων σταφυλιῶν μποροῦσε νὰ γίνει σχετικὰ εὔκολα καὶ χωρὶς ἀπώλειες.
Πρὶν τὸν τρύγο οἱ ληνοὶ καὶ τὰ πολήμια καθαρίζοταν σχολαστικὰ προκειμένου νὰ ἀποφευχθεῖ ὁ κίνδυνος τῆς προσμίξεως τοῦ μούστου μὲ ἀκαθαρσίες ποὺ μποροῦσαν νὰ χαλάσουν τὸ κρασί.
Ὁ τρύγος στὴ Νεστάνη, ὅπως καὶ σὲ ὅλη τὴ χώρα, ἦταν μιὰ μεγάλη γιορτή. Οἱ οἰκογένειες κουβαλοῦσαν μαζί τους κολατσιὸ καὶ βέβαια ἄφθονο κρασί. Ἔστρωναν τὰ καλοϋφασμένα τραπεζομάντιλα κάτω, στὴ γῆ, καὶ κυκλικὰ καθισμένοι, ἔτρωγαν καὶ τραγουδοῦσαν· οἱ εὐχὲς γιὰ «καλὰ κρασιά, καλόπιοτα, μόνο σὲ χαρές», ὅπως καὶ τὰ ἀστεῖα καὶ τὰ σκωπτικὰ πειράγματα πήγαιναν καὶ ἐρχόταν ἀπὸ στόμα σὲ στόμα καὶ ἀπὸ παρέα σὲ παρέα. Τὸ σχολεῖο τοῦ χωριοῦ ἔδινε μιὰ μέρα ἄδεια στοὺς μαθητὲς προκειμένου νὰ παραβρεθοῦν καὶ νὰ συμμετέχουν στὴ γιορτὴ τοῦ Διονύσου. Ὅλα αὐτὰ παλιά, σὲ μιὰ ἄλλη, ἀγαπημένη ἐποχή, τότε ποὺ οἱ ἄνθωποι ζοῦσαν ἀγαπημένα μὲ τὴ γῆ καὶ τὴ φύση…
Σήμερα, στὴ Νεστάνη οἱ ληνοὶ καὶ τὰ πολήμια ἔχουν ἐγκαταλυφθεῖ στὴ φθορὰ τοῦ χρόνου καὶ τὴ διαδικασία τοῦ πατήματος τῶν λίγων σταφυλιῶν ποὺ καλλιεργοῦνται ἔχουν ἀναλάβει ἡλεκτροκίνητα πιεστήρια. Μαζί τους χάθηκε καὶ ἕνα κομμάτι ἀπὸ τὴν παράδοση καὶ τὴν ἱστορία μας· μὲ ἄλλα λόγια, τῆς ζωῆς μας!
Παναγιώτης
Καρώνης
Πάτρα-Νεστάνη, Σεπτέμβρης 2023
Σημειώσεις
1. Henry G. Liddell - Robert Scott, Μέγα λεξικὸν τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης, μετ. Ξενοφώντας Π. Μόσχου, Ἐκδότης Ἰωάννης Σιδέρης, Ἀθήνα 1907.
2. Ἰωάννου Σταματάκου, Λεξικὸν τῆ; Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς γλώσσης, τόμ. 1, Ἐκδοτικὸς Οἶκος Πέτρου Δημητράκου Α. Ε., Ἀθῆναι 1949.
Φωτογραφίες: Ἀρχεῖο Παναγιώτη Καρώνη.
© κειμένου-φωτογραφιῶν (πλὴν τῆς σκηνῆς ἀπὸ τὴν ταινία τοῦ Παρατζάνοφ): Παναγιώτης Καρώνης 2023 μὲ τὴν ἐπιφύλαξη κάθε νομίμου δικαιώματος.
Ἐπιτρέπεται ἡ ἀναδημοσίευση μὲ ἀναφορὰ στὴν πηγή.
Καλογέροι πατᾶνε σταφύλια.
Σκηνὴ ἀπὸ τὴν ταινία Τὸ χρῶμα τοῦ ροδιοῦ (The Color of Pomegranates, 1969), τοῦ Σεργκέι Παρατζάνοφ.
