Ο ΘΥΡΣΟΣ, (κλάδος ὁ παρὰ Διονύσου) ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ

(Δε.), Βλαστοφόρος κρατά την σελινοστολισμένη γκλίτσα του στη γιορτή του Αη Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας.

(Αρ), Σάτυρος, μέλος του Διονυσιακού θιάσου, κρατά θύρσο και κρατήρα. Λεπτομέρεια αττικού ερυθρόμορφου αγγείου.

ΘΥΡΣΟΣ, (κλάδος ὁ παρὰ Διονύσου) ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Πληθώρα παραστάσεων της αττικής αγγειογραφίας παριστάνει τον διονυσιακό θίασο να φέρει θύρσο. Οι Σάτυροι, οι Σιληνοί, οι Μαινάδες, οι Νύμφες αλλά και ο Πάνας είναι μερικοί από αυτούς που εικονίζονται αρχικά να κρατούν θύρσο. Από τον 5ο αι. π.Χ. ο θύρσος μοιάζει να έχει καθιερωθεί ως τελετουργικό όργανο και έμβλημα του Διονυσιακού θιάσου, των εκστασιασμένων μελών του που άδουν, πίνουν, μεθύουν, χορεύουν, ιερουργούν, παρέα με τους συνεκστασιαζόμενους συμπαίκτες τους, αλλά μοιάζει να είναι και φαλλικό σύμβολο.

Από την Ιλιάδα ακόμα, ο Όμηρος, μας παραδίδει:

ὅς ποτε μαινομένοιο Διωνύσοιο τιθήνας

σεῦε κατ᾽ ἠγάθεον Νυσήϊον· αἳ δ᾽ ἅμα πᾶσαι

θύσθλα χαμαὶ κατέχευαν ὑπ᾽ ἀνδροφόνοιο Λυκούργου

θεινόμεναι βουπλῆγι· Διώνυσος δὲ φοβηθεὶς

δύσεθ᾽ ἁλὸς κατὰ κῦμα, Θέτις δ᾽ ὑπεδέξατο κόλπῳ

δειδιότα· κρατερὸς γὰρ ἔχε τρόμος ἀνδρὸς ὁμοκλῇ.

(ποὺ ἕναν καιρὸ τοῦ μανικοῦ Διονύσου τὲς βυζάστρες

σκόρπισε στὰ πανάγια βουνὰ τοῦ Νυσηίου.

Μὲ βούκεντρ’ ὁ Λυκούργος τὲς ἔπληττε ὁ φονέας,

ώστε τοὺς κλάδους ἔριξαν, καὶ ὁ Διόνυσος στὰ βάθη

τῆς θάλασσας ἐβύθισε, καὶ ἡ Θέτις στὴν ἀγκάλην
τὸν δέχτηκε ποὺ ἐτρόμαζαν ἀκόμη ἀπ' τὴν βοήν του.)¹

Έχουμε δηλαδή μια εξαιρετική μαρτυρία που μας λέει ότι οι τροφοί, οι συνοδοί (αι τιθήναι) του Διονύσου κρατούσαν τα σύνεργα της θυσίας, τα σύμβολα του θεού (θύσθλα: τά ἱερὰ σκεύει τοῦ Βάκχου, τὰ σκεύει τῶν τελούντων τὰ τῆς λατρείας τοῦ Βάκχου).² Η ετοιμολογία της λέξης προέρχεται πιθανόν από το ρήμα θύω, το οποίο αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει την ορμή, τη μανία των στοιχείων της φύσης (νερό, αέρας, φωτιά) και αργότερα απέκτησε τη σημασία: καίω, προσφέρω στους θεούς, θυσιάζω.

Ο Θύρσος, ήταν το έμβλημα που κρατούσαν όμως και οι λάτρεις του Διονύσου σε πανηγυρικές πομπές. Τον κρατούσαν ψηλά όσοι έπαιρναν μέρος στις οργιαστικές γιορτές που γίνονταν προς τιμή τούτου του θεού. Μεταγενέστερες είναι οι παραστάσεις που θύρσο φέρουν και θεότητες όπως ο Έρως, ο Πόθος και η Νίκη. Μην λησμονούμε όμως ότι κάθε θεός είχε και από κάποιο σύμβολο που κρατούσε στα χέρια του. Σύμβολο που είχε την έννοια τού σκήπτρου. Το σκήπτρο αυτό είχε συμβολική σημασία και είχε να κάνει με την δικαιοδοσία του θεού. Έτσι συναντάμε τον Δία να κρατάει κεραυνό, τον Ερμή κηρύκειο, τη Δήμητρα στάχυ, τον Ποσειδώνα τρίαινα, τον Ήφαιστο σφύρα και άκμων, την Αθηνά δόρυ και ασπίδα, τον Πάνα τον αυλό του κλπ. Ο θύρσος όμως, είναι το σκήπτρο του Ιερού Διονύσου με ιδιαίτερα μυστηριακή σημασία αν και στο ναό του Φιλίου Διός στη Μεγαλόπολη, υπήρχε το άγαλμα του θεού, έργο του Πολυκλείτου,, που έφερε στο ένα του χέρι κύπελλο και στο άλλο θύρσο, πάνω στον οποίο στηριζόταν αετός. Εδώ, για τους Αρκάδες, ο θύρσος αποτελεί συμβολικό συνδυασμό της λατρείας του Διός και του Διονύσου.

Από περιγραφές που μας έχουν σωθεί γνωρίζουμε ότι ο θύρσος ήταν ένα κλαδί από δέντρο που αποτελείτο από ένα ραβδί μακρύ, που στην κορυφή του είχε φύλλωμα. Το φύλλωμα αυτό ενισχύονταν από το φύλλωμα κάποιου άλλου φυτού όμως κισσός ή άμπελος, έτσι ώστε να φαίνεται φουντωτό και θαλερό. Το μήκος του θύρσου είχε μεγάλη διακύμανση. Έτσι συναντάμε θύρσους 30 εκατοστών που μπορούσαν να φτάσουν βέβαια τα 2 μέτρα. Στο φύλλωμα του θύρσου οι Μαινάδες έκρυβαν κάποιες φορές έντεχνα την αιχμή του δόρατος χρησιμοποιώντας έτσι το θύρσο για προστατευτικό σκοπό. Μάλιστα ο Καλλίξεινος ο Ρόδιος τις αποκαλεί Μαινάδες  θυρσολόγχες.³

Το στολισμένο κλαρί εκτός από φύλλα κισσού και αμπελόφυλλα μπορούσε να προστεθούν κουκουνάρια και ταινίες, και ουσιαστικά έπαιρνε τη μορφή ανθοδέσμης μια και υπάρχουν αρκετές παραλλαγές στην κατασκευή του. Τα κουκουνάρια, που ήταν από ήμερο πεύκο, είναι στοιχείο γονιμότητας και οι ταινίες κόκκινες ή και λευκές ήταν σύμβολο της γνήσιας λαϊκής πίστης.

Ο Ευριπίδης⁴ στο έργο του Βάκχες χρησιμοποιεί την λέξη Νάρθηξ ως συνώνυμο του θύρσου, λέξη που είναι βέβαια μεταγενέστερη. Ο Πλάτωνας⁵ στο έργο του Φαίδρος μάς παραδίδει ότι ο θύρσος απεικονίζεται να συνοδεύει τους πιστούς στα Διονυσιακά μυστήρια, γεγονός που πια θεωρείτε αναμφισβήτητο από τους μελετητές. Με τη σειρά του ο Πλούταρχος⁶ συνδέει το θύρσο με την νιότη, και είναι πολύ λογικό ότι οι ορχούμενοι, εκστασιαζόμενοι και άδοντες τα άσματα του διονυσιακού θιάσου, να είχαν μια τρέλα για ζωή, μια ορμή για ζωή, μια ακατανίκητη ορμή για το ευ ζην, αφού ήταν αυτοί που συμβόλιζαν την έγερση της φύσης, την αναγέννηση της ζωής. Ήταν η ίδια η ρώμη, η αιώνια νιότη, εν τέλει η ζωή.

Ο θύρσος όμως είναι και το όπλο των μαινάδων απέναντι στις ερωτικές επιθέσεις των λάγνων συμπορευόμενων μαζί τους Σατύρων που τους τον κραδαίνουν προκειμένου να τους αποκρούσουν. Ο θύρσος, σύμβολο της γονιμότητας συνδέεται άμεσα με τη λατρεία του Διονύσου, ο οποίος λατρεύονταν και ως βλαστοφόρος θεός.

Τον θύρσο συναντάμε και σήμερα σε πομπές και ιεροπραξίες των Ελλήνων. Στην βλαστολατρική γιορτή του Άη-Γιώργη που τελείτε κάθε χρόνο στη Νεστάνη της Ακαδίας, η σημαντικότερη, και με εξαιρετική συμβολική αξία πράξη, είναι ο στολισμός της παραδοσιακής γκλίτσας με αγριοσέλινα και άνθη. Εν ήδη θύρσου την γκλίτσα φέρουν οι βλαστοφόροι Νεστανιώτες χορευτές, μέτοχοι της πομπής και του χορού του Άη- Γιώργη, καθ΄ όλη την διάρκεια της ιεροτελεστίας. Την κραδαίνουν ψηλά καθώς προχωρούν τραγουδώντας μέσα στην αναγεννημένη ανοιξιάτικη φύση. Κατά την διάρκεια του χορού δεν την αποχωρίζονται. Αντίθετα την κρατούν με το αριστερό τους χέρι ψηλά, μέσα στο οποίο περνά το δεξί χέρι του διπλανού τους, δίνοντας έτσι μια εξαιρετική γραφικότητα σε τούτο το χορό. Τέλος να προσθέσω πως, την σελινοστολισμένη γκλίτσα οι Νεστανιώτες καὶ οι Νεστανιώτισσες την ονομάζουν «Μάη».

Πηγές:

---

1. Ομήρου Ιλιάδα, Ζ, 132- 137, μετάφραση Ιάκωβου Πολυλά.

2. Παναγή Λορεντζάτου, Ομηρικό λεξικό, εκδόσεις Κακουλίδη, Αθήνα 1989.

3. Αθήναιος, Δηπνοσοφισταί, 200d,f

4. Ευριπίδης Βάκχες, 205, 704.

5. Πλάτων Φαίδρος, 69.

6. August Nauck Tragicorum Graecorum Fragmenta 2. Aufl. 1889, Fragment 397

© κειμένου-φωτογραφιών Αη-Γιώργη: Παναγιώτης Καρώνης 2016, με την επιφύλαξη κάθε δικαιώματος.

© φωτογραφιών αγγείων: Στις συλλογές και στα μουσεία που ανήκουν.

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, ή αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική η κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου του παρόντος άρθρου με οποιοδήποτε τρόπο, χωρίς προηγούμενη συνεννόηση με τον συγγραφέα του.

Αρ. Γυναίκα, σε λεπτομέρεια Αττικού ερυθρόμορφου αγγείου κρατάει κλαδί στο αρ.. χέρι πιθανόν σε κάποια βλαστολατρική γιορτή.
Δε. Νεστανιώτισσα κρατάει κλωνάρια αγριοσέλινου στη βλαστολατρική γιορτή του Αη Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας.

Ο Διόνυσος στεφανωμένος με κισσό κρατάει θύρσο στο δε. χέρι και κλαδί αμπέλου στο αρ.
Δίπλα του ένας Σάτυρος παίζει αυλό. Αττική ερυθρόμορφη κύλικα.

 

Σάτυρος κρατάει θύρσο στο αρ. χέρι και κύλικα στο αρ.
Δίπλα του Μαινάδα και άλλοι Σάτυροι φέρουν και αυτοί θύρσο. Αττική ερυθρόμορφη κύλικα.

Μαινάδα κρατάει θύρσο στο δε. χέρι και μικρό πάνθηρα στο αρ.

 

Ιθυφαλλικός Σάτυρος παρενοχλεί Μαινάδα που κρατάει κλαδί.
Λεπτομέρεια από Αττικό ερυθρόμορφο αγγείο

 

Θίασος Σατύρων παρενοχλεί Μαινάδα που προσπαθεί να τους χτυπήσει με τον θύρσο. Ενδιαφέρον έχει η διακόσμηση με φαλλούς
Αττική ερυθρόμορφη κύλικα του Δούρη. 470 π.Χ. Βοστόνη.

Σάτυροι και Μαινάδες, μέλη του Διονυσιακού θιάσου φέρουν θύρσο. Ερυθρόμορφη κύλικα περ.490-480 π.Χ.

Ιθυφαλλικός Σάτυρος παρενοχλεί Μαινάδα που κρατάει θύρσο και κρατήρα.
Εσωτερικό Αττικής ερυθρόμορφης κύλικας.

Σάτυρος παρενοχλεί Μαινάδα που κρατά θύρσο
Λεπτομέρεια από Αττικό ερυθρόμορφο αγγείο

Μαινάδα φέρει θύρσο στο δε. χέρι και μικρό πάνθηρα στο αρ.
Λεπτομέρεια Αττικού αγγείου.

Δύο ιθυφαλλικοί Σάτυροι παρενοχλούν Νύμφη που κοιμάται και κρατά θύρσο.
Ερυθρόμορφη κύλικα περ.490-480 π.Χ.

Ο Διόνυσος, φέρει στεφάνι από κισσό, φορά χιτώνα και ιμάτιο, ενώ κρατάει στο δεξί του χέρι κάνθαρο και στο αριστερό κλαδί κισσού. Ο ιθυφαλλικός Σάτυρος, γυμνός, μικρότερων διαστάσεων από το Διόνυσο, στεφανωμένος και αυτός με κισσό, ετοιμάζεται να σερβίρει κρασί στο Διόνυσο από οινοχόη που κρατάει με το δεξί του χέρι. Στο αγγείο διακρίνεται η επιγραφή ΗΟΠΑΙΣΚΑΛΟΣ. Ερυθρόμορφη κύλικα, 490-480 π.Χ. Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών,

Ερωτική σκηνή ιθυφαλλικού Σατύρου και Μαινάδας.
Η κόρη έχει αγκαλιάσει το Σάτυρο με το αρ. χέρι της στο οποίο κρατά θύρσο.
Στο άλλο της χέρι κρατά μικρό πάνθηρα. Ο Σάτυρος έχει αγκαλιάσει την κόρη με το δε. χέρι ενώ το αρ. εισέρχεται κάτω από το ιμάτιό της.

(Αρ), Βλαστοφόρος κρατά την σελινοστολισμένη γκλίτσα του στη γιορτή του Αη Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας.

(Δε), Σάτυρος, μέλος του Διονυσιακού θιάσου, κρατά θύρσο. Λεπτομέρεια αττικού ερυθρόμορφου αγγείου.

Στολισμός γκλίτσας με αγριοσέλινο και λουλούδια στη γιορτή του Αη Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας

Νέος με την σελινοστολισμένη γκλίτσα του στη γιορτή του Αη Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας Παρεμβάλλεται λεπτομέρεια από εικόνα ερυθρόμορφου αττικού αγγείου που παριστάνει Σάτυρο να φέρει θύρσο.

Νέοι κραδαίνουν τις σελινοστολισμένες γκλίτσες τους στη βλαστολατρική γιορτή του Άη-Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας.

Νέοι με τις σελινοστολισμένες γκλίτσες τους στη βλαστολατρική γιορτή του Άη-Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας.

Νέοι με τις σελινοστολισμένες γκλίτσες τους στη βλαστολατρική γιορτή του Άη-Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας.

Χορός μαζί με τις σελινοστολισμένες γκλίτσες στη βλαστολατρική γιορτή του Άη-Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας.

Χορός μαζί με τις σελινοστολισμένες γκλίτσες στη βλαστολατρική γιορτή του Άη-Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας.

Πομπή του Άη-Γιώργη. Οι βλαστοφόροι με τις σελινοστολισμένες γκλίτσες τους κατέρχονται τραγουδώντας  στο χωριό.

Πομπή του Άη-Γιώργη. Οι βλαστοφόροι με τις σελινοστολισμένες γκλίτσες τους κατέρχονται τραγουδώντας  στο χωριό.

Είσοδος της πομπής του Άη-Γιώργη στο χωρτιό. Οι βλαστοφόροι με τις σελινοστολισμένες γκλίτσες τους μπαίνουν τραγουδώντας  στο χωριό.

Κάθοδος των βλαστοφόρων της πομπής και του χορού του Άη-Γιώργη από το κακοτράχαλο βράχο του Γουλά.

Βλαστοφόροι άντρες της φυλής Καλάσσα μέτοχοι ανοιξιάτικης γιορτής της φυλής τους. (φωτό από το αρχείο τής οργάνωσης Έλληνες Εθελοντές)

Σελινοσταλισμένη γκλίτσα που φέρουν οι βλαστοφόροι στην γιορτή του Άη-Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας.