Παρουσιάστηκε στη Νεστάνη το βιβλίο: «ΝΑ ῾ΝΑΙ Η ΝΥΦΗ ΤΡΥΓΟΝΑΚΙ ΚΙ Ο ΓΑΜΠΡΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΑΚΙ - Ὁ γάμος στὴ Νεστάνη Ἀρκαδίας μιὰ φορὰ κι ἕναν καιρὸ»

Παρουσίαση στη Νεστάνη

Κοινοτικό Μέγαρο Νεστάνης (12/08/2018)

Παρουσιάστηκε το βράδυ της Κυριακής 12 Αυγούστου 2018 στο Κοινοτικό Μέγαρο Νεστάνης, το βιβλίο με τίτλο «ΝΑ ῾ΝΑΙ Η ΝΥΦΗ ΤΡΥΓΟΝΑΚΙ ΚΙ Ο ΓΑΜΠΡΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΑΚΙ - Ὁ γάμος στὴ Νεστάνη Ἀρκαδίας μιὰ φορὰ κι ἕναν καιρὸ» του Παναγιώτη Καρώνη, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις ΤΟ ΔΟΝΤΙ.

Το βιβλίο παρουσίασαν:

Αικατερίνη Λύγκουρα, κοινωνική ανθρωπολόγος, εθνολόγος-λαογράφος

και ο συγγραφέας Παναγιώτης Καρώνης.

Προλόγισε η φιλόλογος Μαίρη Σιδηρά.

Χαιρετισμό απεύθυναν ο Δήμαρχος Τριπόλεως κ. Δημήτριος Παυλής, ο Αντιπεριφερειάρχης Πελοποννήσου κ. Γεώργιος Ρουμελιώτης και ο Πρόεδρος τοῦ Προοδευτικού Συλλόγου Νεστάνης Σταύρος Παπασταύρου.

Το βιβλίο παρουσιάστηκε υπό την αιγίδα του Δήμου Τρίπολης και του Προοδευτικου Συλλόγου Νεστάνης.

Εισήγηση της Αικατερίνης Λύγκουρα

Παρουσίαση του βιβλίου του Παναγιώτη Καρώνη

«Να’ ναι η νύφη τρυγονάκι κι ο γαμπρός περιστεράκι».

Με χαρά και συγκίνηση σας καλησπερίζω και εγώ. Συγκίνηση γιατί βρίσκομαι μαζί με συγχωριανούς, συγγενείς και φίλους στην αγαπημένη Νεστάνη, την ιδιαίτερη πατρίδα της μητέρας μου και χαρά γιατί ο Παναγιώτης ο Καρώνης μου έκανε την τιμή να συμμετέχω στην παρουσίαση του νέου του βιβλίου, που έρχεται επάξια να προστεθεί στα εξαιρετικά προηγούμενα έργα του με θέματα από τη Λαογραφία της Νεστάνης.

Το βιβλίο που σήμερα ξεκινάει το αναγνωστικό του ταξίδι και σας συστήνουμε, είναι ένα πόνημα και κατάθεση ψυχής του δημιουργικού συμπατριώτη μας και συνειδητοποιημένου κοινωνού της παράδοσης του τόπου μας, του Παναγιώτη Καρώνη. Πρόκειται για μία παρουσίαση του τρόπου που γινόταν ο γάμος στην παραδοσιακή κοινωνία της Νεστάνης κάπου στα τέλη του 19 ου αιώνα και τις αρχές του 20ού έως και τη δεκαετία του 1970, στην οποία ο συγγραφέας ανιχνεύει ακόμη κάποια παραδοσιακά στοιχεία του παρελθόντος στα έθιμα και την τελετουργία του γάμου. Βασίζεται σε έρευνα δεκαετιών του συγγραφέα και συστηματική συλλογή προφορικών μαρτυριών και σχετικού οπτικού υλικού, όπως και σε ηχογραφήσεις παραδοσιακών τραγουδιών του γάμου που επιμελήθηκε ο ίδιος.

Η έρευνα του συγγραφέα και το αποτέλεσμά της καλύπτει σφαιρικά το θέμα: Κατ’ αρχάς περιγράφει πλήρως τη διαδικασία του παραδοσιακού γάμου, παρακολουθώντας όλα τα στάδιά του, το τελετουργικό του, τα έθιμα και τις συμβολικές πρακτικές που τον πλαισιώνουν. Μας μεταφέρει τις αντιλήψεις και τις αναμνήσεις των προπατόρων μας, τις αρχές τους και τα βιώματά τους, τα πρότυπα και τις πρακτικές τους, τους κανόνες και τις εξαιρέσεις τους, τις προσωπικές τους εμπειρίες και τα προσωπικά τους σχόλια επάνω σε αυτές.

Ταυτόχρονα, όμως, πλαισιώνει αυτές τις αναμνήσεις και τις περιγραφές με εικόνες και ήχους, αναπόσπαστα τμήματα της βίωσης ενός κοινωνικού γεγονότος που είναι ταυτόχρονα είδος τελετουργίας. Μέσα στις εικόνες που μας παραθέτει ο Παναγιώτης, μπορούμε να ανιχνεύσουμε σχέσεις ανθρώπων, κανόνες και 1κοινωνικές ισορροπίες: για παράδειγμα, η σειρά και η θέση με την οποία ποζάρουν οι συγγενείς για να ληφθεί η αναμνηστική φωτογραφία του γάμου αποκαλύπτει τις ιεραρχίες μεταξύ των μελών της οικογένειας. Ή ακόμη, ανακαλύπτουμε ότι τα στάδια του γάμου που επιλέχθηκαν τότε για να φωτογραφηθούν, είναι στην πραγματικότητα αυτά που θεωρούνταν ως σημαντικά σε συμβολικό επίπεδο (για παράδειγμα, η έξοδος της νύφης από το πατρικό σπίτι ως αποχωρισμός της από την παλιά της εστία και ταυτότητα. Η φωτογραφία της στέψης, της τελετουργικής ένωσης του ζευγαριού. Η φωτογραφία του ζευγαριού στο σπίτι του γαμπρού μετά τον γάμο και το μέλωμα της νύφης, δηλαδή μετά την υποδοχή της από την πεθερά της στο νέο της σπιτικό και τη νέα της οικογένεια. Στις εικόνες που συγκέντρωσε ο Παναγιώτης μπορούμε να ανιχνεύσουμε συμβολισμούς που αναδεικνύουν τις λειτουργίες του γάμου, όπως ο στολισμός της νύφης που τονίζει την ομορφιά, την υγεία και τη γονιμότητά της, αλλά και προβάλλει το κύρος της οικογένειάς της και της οικογένειας του γαμπρού που μερίμνησε για τα απαραίτητα προς τη νύφη δώρα· το κράτημα του μπράτσου της νύφης από τον πατέρα της και τον αδελφό της ή τον θείο της κατά την έξοδο από το πατρικό της σπίτι, δηλαδή από τις κυρίαρχες ανδρικές φιγούρες της πατριαρχικής οικογένειας, ενώ μετά τη στέψη το κράτημά της από τον γαμπρό, τη νέα ανδρική ηγετική για εκείνη φιγούρα· η παιδική συνοδεία της νύφης που στην πραγματικότητα επιδιώκει να μεταφέρει στη νύφη τη δύναμη της τεκνοποιίας· και πολλές άλλες εικόνες που τεκμηριώνουν τη συμβολική διάσταση του γάμου.

Και βέβαια, όπως ανέφερα προηγουμένως, ο Παναγιώτης επέλεξε να πλαισιώσει την περιγραφή του γάμου της Νεστάνης και με τον ήχο του, τα τραγούδια του. Μουσική τραγουδισμένη από φωνές, όπως έτσι κυρίως φωνητική είναι κατά παράδοση η μουσική της Νεστάνης, τραγουδισμένη από μέλη της κοινότητας, που μετατρέπουν τον αναγνώστη σε ακροατή, αλλά και κοινωνό της έμψυχης έκφρασης των όσων διάβασε. Οι φωνές είναι που μεταφέρουν τον παλμό της παραδοσιακής κοινότητας, των ανθρώπων που βιώνοντας την παράδοση την διατήρησαν και την εξέλιξαν. Οι φωνές είναι που μοιράζονται μαζί μας τον τρόπο που τα τραγούδια, μέσα από τους στίχους, εξύψωσαν τον έρωτα και στόλισαν τον γάμο με γονιμικούς συμβολισμούς· θαύμασαν την ομορφιά και γονιμότητα της νεότητας· μυθοποίησαν ιστορίες αγάπης του τόπου· εξέφρασαν ανείπωτα συναισθήματα· περιέγραψαν ιστορίες ανεκπλήρωτου έρωτα, εκτονώνοντας τον κρυμμένο καημό· προειδοποίησαν για τις κακοτοπιές, περιγράφοντας τα παθήματα άλλων. Και ουσιαστικά μας καλούν να βιώσουμε και εμείς ακουστικά τα όσα βίωσαν οι ίδιοι και οι ίδιες.

Το ύφος γραφής του Παναγιώτη είναι ποικιλότροπο: μεστό και ταυτόχρονα δροσερό, καθώς συνδυάζει τη στιβαρότητα της τεκμηρίωσης, με τη λογοτεχνική γλαφυρότητα, τη ζωντάνια της ανάκλησης των βιωμάτων των νεστανιωτών και του ιδίου, την αμεσότητα της αναφοράς στο συναισθηματικό επίπεδο. Το γεγονός ότι ο συγγραφέας συχνά μοιράζεται τις σκέψεις του με τους αναγνώστες του σε πρώτο ενικό ή πληθυντικό πρόσωπο, δημιουργεί μια αμεσότητα που στρώνει το έδαφος της ανάγνωσης διαυγές και ευχάριστο. Η αμεσότητα επιτείνεται όταν χρησιμοποιεί παροιμίες, δίστιχα και τραγούδια, για να συνδέσει μία πληροφορία που παραθέτει με τα βιώματα, τις προσωπικές εμπειρίες και τον προφορικό τρόπο που ο αναγνώστης ενσαρκώνει την κοινή αντίληψη των πραγμάτων.

Συχνά γίνεται αναφορά σε πτυχές και ιδέες σχετικές με τον γάμο στην αρχαιότητα, η οποία δεν στοχεύει σε μία επιπόλαιη σύνδεση με το παρελθόν, αλλά σε μια γόνιμη επισκόπηση της αντίληψης αρχαίων Ελλήνων στοχαστών και ποιητών περί του γάμου και περιγραφή ποικίλων πτυχών του θεσμού στην αρχαιότητα. Οι ιδέες και συνήθειες μιας άλλης εποχής αναδεικνύουν τον κοινοτικό χαρακτήρα του γάμου. Ο γάμος δεν είναι μόνο παράμετρος της ιδιωτικής ζωής ενός ανθρώπου. Είναι πτυχή της κοινοτικής ζωής ενός πολίτη, κοινωνικός και πολιτικός θεσμός που εισχωρεί στο επίπεδο της οργάνωσης της κοινότητας.

Αλλά πέρα από αυτό μας θυμίζει ότι ο γάμος από την αρχαιότητα ήταν περίσταση κοινής χαράς, που έδινε την έγκριση της κοινότητας για την ένωση δύο ανθρώπων και οικογενειών. Και βέβαια, όλα αυτά με την υπόκρουση της μουσικής, τη συνοδεία του χορού, τη συνεστίαση, εκδηλώσεις χαράς που συνέβαλαν στην σύσφιξη των δεσμών των μελών της κοινότητας. Διατρέχοντας σύντομα τα κεφάλαια του κυρίως μέρους του βιβλίου, ξεκινώ από το πρώτο, που αναφέρεται στο ΠΡΟΞΕΝΙΟ: στην πρακτική του προξενιού βλέπουμε ξεκάθαρα το βαθμό στον οποίο ο γάμος ήταν θέμα της ευρύτερης 3οικογένειας και της κοινότητας και όχι μόνο του ζεύγους ή των γονέων. Όπως μας πληροφορεί ο Παναγιώτης, τη διεκπεραίωση του προξενιού -της ένωσης δύο νέων όπως τη σχεδίασαν οι δικοί τους- αναλάμβανε συνήθως ένα συγγενικό πρόσωπο. Ήταν συχνό το φαινόμενο ο προξενητής να είναι άνδρας, γιατί είχε πρόσβαση στο καφενείο, κατεξοχήν χώρο συνάντησης, συναναστροφής, χώρο κοινό, χώρο κοινοτικό με την έννοια της αλληλεπίδρασης σε ένα κοινωνικό σύνολο. Σε έναν επιτυχημένο γάμο συντελούσαν συγγενείς, φίλοι και συγχωριανοί. Ήταν μέριμνα της κοινότητας για την κοινότητα, για την ομαλή λειτουργία της και τη διαιώνισή της.

Το επόμενο κεφάλαιο: ΤΡΩΝΕ ΤΙΣ ΚΟΤΕΣ: ο συγγραφέας μας εξηγεί τι σημαίνει αυτή η χαριτωμένη φράση, που στην ουσία αναφέρεται στο πρώτο κοινό γεύμα των δύο οικογενειών των μελλόνυμφων, μετά τη συμφωνία του προξενιού. Ένα γεύμα επισφραγίζει την επίτευξη μιας κοινωνικής διάδρασης, τη νέα γνωριμία, τη συμφωνία, τη χαρά, τον αποχωρισμό, την ευχαριστία, τη γιορτή, το καλωσόρισμα. Και πολλές φορές οι τροφές που παρατίθενται στο τραπέζι έχουν συμβολικό χαρακτήρα. Αυτό καλώ να το ανακαλύψετε διαβάζοντας αυτό το τμήμα του βιβλίου.

Στο επόμενο κεφάλαιο περιγράφεται η διαδικασία και το τελετουργικό του αρραβώνα, που δεν είναι στην ουσία ένωση, αλλά συμβολική υπόσχεση, για την ένωση του ζευγαριού. Ξεκινάει και τελειώνει με πομπή της οικογένειας του γαμπρού προς και από το σπίτι της νύφης. Η πομπή είναι ένα στοιχείο που σε πολλά δρώμενα προσδίδει τελετουργικό χαρακτήρα. Ο αναγνώστης παίρνει μια ενδιαφέρουσα εξήγηση του όρου «αρραβώνας», την οποία αφήνω στο χέρι σας να τη διαβάσετε. Επίσης, το κεφάλαιο αυτό μας αποκαλύπτει τη σημασία συμβόλων του γάμου, όπως του στρογγυλού σχήματος των βερών. Και βέβαια, να και τα πρώτα τραγούδια ad hoc, δηλαδή, επί τούτω, για το σκοπό που τραγουδιούνται.

Στο κεφάλαιο «Πίττες» παρακολουθούμε τη διαδικασία παρασκευής των ψωμιών του γάμου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η περιγραφή εθίμων που έχουν εκλείψει, καθώς άλλαξαν οι συνθήκες διαβίωσης στο χωριό, όπως τελετουργική μεταφορά, από την κρήνη, του νερού που θα χρησιμοποιούσαν στο ζύμωμα των πιττών και στο λούσιμο των νεόνυμφων. Με την αφορμή αυτή λοιπόν, ο Παναγιώτης Καρώνης μας δίνει και πληροφορίες για την εξέλιξη, όπως είπα, των συνθηκών διαβίωσης στο χωριό, όπως την υδροδότηση των σπιτιών, ή την εξέλιξη στην επεξεργασία των πρώτων υλών διατροφής, για παράδειγμα το πέρασμα από τους νερόμυλους, στους βενζινοκίνητους και ηλεκτροκίνητους μύλους. Σταθείτε ιδιαιτέρως στο περίτεχνο στόλισμα των πιττών με τα σύμβολα γονιμότητας και ευγονίας, σύμβολα που εμφανίζονται και σε φορεσιές, σε κοσμήματα και τραγούδια σε διάφορες παραδόσεις του ελλαδικού χώρου.

«Προίκα – προικιά», το κεφάλαιο που αναφέρεται στα έθιμα της προίκας στη Νεστάνη και στη λειτουργία της προίκας και την εξέλιξή της ανά τους αιώνες στον ελλαδικό χώρο. Βιος, γη και χρήματα που άλλοτε λειτουργούσαν ως «καπάρο» και άλλοτε ωραιοποίησαν τον τίτλο τους σε «εξασφάλιση του μέλλοντος του ζευγαριού», άλλοτε ως «συναλλαγή» και άλλοτε ως «δώρο». Ακόμα κι εκεί στα μικρά γράμματα, στις υποσημειώσεις, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να πάρει πληροφορίες που του διευρύνουν την εικόνα του θέματος που διαβάζει: για παράδειγμα, θα πληροφορηθεί για τη μεγάλη σημασία που έχουν τα προικοσύμφωνα στην εργασία των λαογράφων· ή θα απολαύσει τους μύθους και τις δεισιδαιμονίες που έχουν κάνει τά κορίτσια της παντρειάς να ανησυχούν μήπως η νυφίτσα χαλάσει τα στοιβαγμένα υφαντά της προίκας τους. Θα βρει απάντηση στο ερώτημα «τί κοινό έχει η πομπή μεταφοράς της προίκας με ένα φουσάτο, μια μεσαιωνική μονάδα στρατού! Και επιστρέφοντας στο κυρίως κείμενο θα παρατηρήσει ότι η πομπή της προίκας και η φωνητική μουσική συνοδεία της διατρέχει τους αιώνες, δίνοντας στη διαδικασία τελετουργικό χαρακτήρα.

Οι κουμπάροι είναι οι πρωταγωνιστές του επόμενου κεφαλαίου και βεβαίως κάθε γάμου. Πριν ξεκινήσει ο συγγραφέας να μιλήσει για το ρόλο των κουμπάρων και τις υποχρεώσεις τους, νύσσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη με την ετοιμολογία της λέξης κουμπάρος. Τα καλέσματα, η προσφορά του γαμήλιου δώρου και οι δεισιδαιμονίες που τη συνοδεύουν υπενθυμίζουν στο αντίστοιχο κεφάλαιο το σημαντικό ρόλο της προσωπικής επαφής στη διαρκή ανανέωση και πραγμάτωση των σχέσεων συγγένειας και φιλίας στο κοινωνικό περιβάλλον του χωριού.

Οι κινάδες, το προγαμιαίο γλέντι στα σπίτια των μελλόνυμφων, σηματοδοτούν την έναρξη του σταδίου του αποχωρισμού από την πατρική οικία, ειδικά για τη νύφη.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το κεφάλαιο που αναφέρεται στο αμπόδεμα, το μάτιασμα και τα μάγια, τα οποία πρέπει να αποφευχθούν επίσης με μαγικές ενέργειες, προκειμένου το ζευγάρι να ξεκινήσει χωρίς αρνητική ενέργεια τον κοινό βίο του.

Θα μπορούσα να εντάξω στην ίδια κατηγορία ενεργειών και το λούσιμο των μελλόνυμφων, που έτσι τελετουργικά εξαγνίζει το σώμα και το προετοιμάζει για το ντύσιμο με τα ρούχα και τα στολίδια του γάμου, το οποίο περιγράφεται στα επόμενα δύο κεφάλαια.

Το κεφάλαιο της «Γαμήλιας πομπής και τελετής» είναι πραγματικά μια γραπτή αναπαράσταση των γεγονότων αυτών. Οι αναφορές σε όλα τα έθιμα και τα συναισθήματα που συνόδευαν το κάθε στάδιο της τελετουργίας διδάσκουν στους νεότερους και -μπορώ εύκολα να φανταστώ- πως ανακαλούν συγκινητικές αναμνήσεις σε πολλούς από εσάς που βρίσκεστε εδώ μαζί μας απόψε. Και βέβαια, η επί τόπου αναφορά των τραγουδιών που συνόδευαν το τελετουργικό της πομπής πριν και μετά το γάμο, δίνει στον αναγνώστη ένα χάρτη γεγονότων πάνω στον οποίο θα τοποθετήσουν νοητά τα τραγούδια που θα ακούσουν από το cd που συνοδεύει το βιβλίο.

Με «Το γλέντι, την πρώτη νύχτα του γάμου» και τα «Πιστρόφια», ολοκληρώνεται η περιγραφή του γάμου.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στα τραγούδια του γάμου. Με μια σφαιρική προσέγγιση παρουσιάζονται ως μουσικό είδος αποτυπωμένο σε παρτιτούρες και ως λειτουργικές μουσικές πρακτικές μέσα στο αντίστοιχο κάθε φορά πλαίσιό τους, δηλαδή στην αντίστοιχη περίσταση και τόπο στον οποίο τραγουδιούνται. Και βέβαια, καθώς ο συγγραφέας είναι και τελεστής, συμμετέχοντας στις εκδηλώσεις και τα δρώμενα του τόπου και τραγουδώντας τα τραγούδια του, μεταφέρει τα συναισθήματα που εκφράζει σε κάθε περίσταση το τραγούδημά τους, τη λειτουργία του και τον τρόπο που το από κοινού τραγούδημα ενισχύει τη συνείδηση των τελεστών ως μέλη της ίδιας κοινότητας.

Με μια σύντομη αναφορά θα ήθελα να δώσω το στίγμα της ματιάς με την οποία από την πλευρά μου πλαισίωσα εισαγωγικά το έργο του Παναγιώτη Καρώνη, που σήμερα σας συστήνουμε. Προσπάθησα να τονίσω το πόσο σημαντικός ήταν ο γάμος και η συγγένεια αγχιστείας για την οργάνωση και τη συνοχή των παραδοσιακών κοινοτήτων. Ο γάμος δημιουργούσε, οργάνωνε και διατηρούσε σχέσεις μεταξύ των οικογενειών της κοινότητας, σχέσεις κοινωνικές, οικονομικές, σχέσεις που οργάνωναν το χώρο και τον χρόνο των μελών της κοινότητας. Θέλησα, επίσης, να δείξω με ποιόν τρόπο τα μέλη της διδάσκονταν και διατηρούσαν αυτή η οργάνωση. Και η απάντηση είναι μέσω της τελετουργίας. Το τελετουργικό του παραδοσιακού γάμου είχε τη συμβολική δύναμη να διδάξει στους νεόνυμφους ποιά είναι η κατά κανόνα νέα τους κοινωνική θέση, οι νέες σχέσεις που θα αναπτύξουν με τους συγγενείς, οι νέες υποχρεώσεις και δικαιώματα. Και βέβαια, το τελετουργικό είχε τη δύναμη να διατηρήσει αυτά τα διδάγματα, επιτελώντας τα κάθε φορά με τον ίδιο τρόπο.

Κλείνοντας, με συγκίνηση θέλω να μοιραστώ μαζί σας, ότι κάποια από τα τραγούδια που συμπεριλαμβάνονται στο cd του βιβλίου, μού τραγουδούσε όταν ήμουν παιδί η γιαγιά μου -η Σωτήρα του «Καρούπη»,¹ η σύζυγος του Ιωάννη Παπαγιάννη, του γένους Καραμήτου- και κατάφερνε με το νεστανιώτικο τραγούδημά της να μεταμορφώνει το κοινό μας δωμάτιο στη Θεσσαλονίκη άλλοτε σε κατάμεστο αλώνι με 3 γύρους το χορό κι άλλοτε σε χωριάτικη γωνιά, ζεστή από τη φωτιά και τις φωνές που τραγουδούν. Τέτοια είναι η δύναμη αυτών των τραγουδιών.

Από αυτό το βήμα ευχαριστώ πολύ τον Παναγιώτη που μου έκανε την τιμή να συμμετέχω στο πολύτιμο έργο του. Και το χαρακτηρίζω έτσι, γιατί πολύτιμο δεν είναι μόνο το περιεχόμενο ενός θησαυρού, αλλά και η ανάδειξη του τρόπου χρήσης του.

Νεστάνη Αρκαδίας, 12 Αυγούστου 2018,

Αικατερίνη Λύγκουρα, κοινωνική ανθρωπολόγος, εθνολόγος-λαογράφος

Σημειώσεις

---

1 παρατσούκλι του παππού μου Ιωάννη Παπαγιάννη

Προλόγισμα της Μαίρης Σιδηρά

Νεστάνη 12.8.18

Ζωγράφος, σκηνογράφος και εικονογράφος, λαογράφος, συλλέκτης, κοινωνικός ανθρωπολόγος, θεωρητικός φιλόλογος, ο Παναγιώτης Καρώνης, γέννημα θρέμμα Νεστανιώτης, ακολουθεί τον δρόμο ενός Κωστή Παπαγιώργη, τον δρόμο δηλαδή του αυτοδίδακτου μελετητή, αυτάρκη, σημαντικού και πρωτότυπου χάρη στη χρόνια πρωτογενή έρευνα, τη συστηματική χαρτογράφηση και αξιοποίηση της βιβλιογραφίας, τη μεθοδολογία των βιβλίων του, το προσωπικό συγγραφικό ύφος και την αισθητική των εκδόσεων που υπογράφει ως συγγραφέας και ερευνητής – επιμελητής και ζωγράφος.

Το 2011 κυκλοφορεί το δίγλωσσο λεύκωμα Η ιεροτελεστία της Άνοιξης. Χορός και πομπή του Αη Γιώργη στη Νεστάνη Αρκαδίας. Ακολουθούν: 2013, Τα τραγούδια της Νεστάνης, 2014, Ο μύθος του Δράκουλα στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, 2016, Πριάπεια & Σατυρικά. Δημοτικά Γαμοτράγουδα, 2017, Κινηματογραφικά σχόλια. Κείμενα για 127 ταινίες, Μάιος 2018, τα Λιανοτράγουδα. Ερωτικά δημοτικά δίστιχα και γυρίσματα και Αύγουστος 2018 το Να ’ναι η νύφη τρυγονάκι κι ο γαμπρός περιστεράκι, με υπότιτλο Ο γάμος στη Νεστάνη Αρκαδίας μια φορά κι έναν καιρό, βιβλίο που αποτελεί και την αιτία της θερινής μας σύναξης. Σταθερός στην εκδοτική του στέγη, καθώς όλα τα βιβλία του κυκλοφορούν από τις πατρινές εκδόσεις Το Δόντι, ενώ η Ιεροτελεστία… και ο Δράκουλας… εκδίδονται σε συνεργασία του εν λόγω οίκου και της Εταιρείας Κοινωνικής Δράσης και Πολιτισμού Κοινοτοπία.

Ο Παναγιώτης Καρώνης αντιπροσωπεύει μια ιδιότυπη, λόγω σπανιότητας στις μέρες μας, περίπτωση συναίρεσης του καλλιτεχνικού και πνευματικού στοιχείου, τόσο ως εκδηλωμένη στα βιβλία του έκφραση όσο και ως εσώτατη αφόρμηση, ως το πυρακτωμένο υλικό μιας φύσης ποιητικής, ικανής, δηλαδή, να ποιήσει με αρμονία τους πλανήτες της και να σχεδιάσει τη διαδρομή τους. Η πρώτη ύλη, η ακάματη, ως φαίνεται, έμπυρη ύλη, αναδεύει την εκστατική του αγάπη για τον τόπο του, την αρκαδική Νεστάνη. Προφανώς η ομφάλια σχέση του με τα γενέθλια χώματα είναι αυτή που τον «γήτεψε» με τα κελεύσματά της, ωθώντας τον από την εφηβεία του να καταμετρά τα μελωδικά της φανερώματα, να αιχμαλωτίζει, με φακό και λόγο, την παραδοσιακή της στάση, να αντιμετωπίζει τους ανθρώπους της ως μέλη ενός αγαθού θιάσου, άγγελοι μοναδικότητας σ’ ένα σύμπαν συνηθειών που απαθανατίζει αξεδιάλυτα και την ανάγκη και τη χαρά.

Ο ίδιος, ωστόσο, δεν αντιπροσωπεύει τον άνθρωπο της παράδοσης, όντας τέκνο μιας σύγχρονης ευαισθησίας και κουλτούρας. Γνώστης των περιόδων και των ρευμάτων, λάτρης του εικαστικού αφαιρετικού εξπρεσιονισμού, τέρπεται βαθιά με τον Όμηρο, τον Ντύλαν Τόμας, τους μπιτ ποιητές, τον Ιωάννη Κακριδή και βέβαια με το δημοτικό τραγούδι, για να αναφερθώ λειψά και ενδεικτικά στα αναγνωστικά του χιλιόμετρα.

Σήμερα, εδώ, βρίσκομαι κυρίως ως ένας άνθρωπος που διαθέτει το πλεονέκτημα της φιλίας με τον Παναγιώτη Καρώνη και που μπορεί από πρώτο χέρι, ανεπεξέργαστα, θα λέγαμε, να προλογίσει τον ίδιο. Θεωρώ, λοιπόν, πως μέσω της Νεστάνης, ο Π. Καρώνης κατέκτησε τον δικό του κρίκο στην ελληνόφωνη πνευματική αλυσίδα, αλλά και η Νεστάνη, μέσω της έρευνας και των βιβλίων του συντοπίτη σας, κέρδισε μία αξιόλογη θέση στα κυριότερα λαογραφικά μουσεία, ιδρύματα και θεματικές βιβλιοθήκες της χώρας μας. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ο ποιητής, μελετητής και αρθρογράφος Παντελής Μπουκάλας στην περίοπτη έκδοση Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι – Πιάνω γραφή να γράψω συμπεριλαμβάνει σε δύο διαφορετικούς τόμους (τ. 1, Άγρα, 2016 και τ. 2, Άγρα, 2017) πέντε λήμματα από τα Τραγούδια της Νεστάνης, με σαφή βιβλιογραφική αναφορά.

Επισημαίνοντας, συγχρόνως, πόσο δυσχερές είναι να προτάξει κάποιος μία από τις δημιουργικές του γλώσσες, κλείνω με μία όψιμη εμπειρία μου από τον Παναγιώτη. Τέλη του Ιουνίου που μας πέρασε, βρέθηκα σε βάφτιση στα Πιάνα Μαινάλου. Θέλοντας να κάνω την έκπληξή μου, πήρα τον Παναγιώτη τηλέφωνο από την πλατεία Άρεως στην Τρίπολη. Πού βρίσκεσαι, Παναγιώτη; ρωτώ πρώτη. Στην ωραία και αιώνια Αρκαδία, μου απάντησε.

Σας ευχαριστώ πολύ.

Βιβλιο-Παρουσίαση (Πρόσκληση)

Οἱ Ἐκδόσεις «Τὸ Δόντι», ὁ Δῆμος Τρίπολης καὶ ὁ Προοδευτικὸς Σύλλογος Νεστάνης σᾶς προσκαλοῦν στὴν παρουσίαση τοῦ βιβλίου τοῦ Παναγιώτη Καρώνη 
 

ΝΑ ῾ΝΑΙ Η ΝΥΦΗ ΤΡΥΓΟΝΑΚΙ

ΚΙ Ο ΓΑΜΠΡΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΑΚΙ

Ὁ γάμος στὴ Νεστάνη Ἀρκαδίας μιὰ φορὰ κι ἕναν καιρὸ

Τὸ βιβλίο παρουσιάζουν

ἡ Αἰκατερίνη Χ. Λύγκουρα, κοινωνικὴ ἀνθρωπολόγος, λαογράφος-ἐθνολόγος

καὶ ὁ συγγραφέας Παναγιώτης Καρώνης

Κυριακὴ 12 Αὐγούστου 2018, ὥρα 20:30 στὸ Κοινοτικὸ Μέγαρο Νεστάνης

ΝΑ ῾ΝΑΙ Η ΝΥΦΗ ΤΡΥΓΟΝΑΚΙ ΚΙ Ο ΓΑΜΠΡΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΑΚΙ - Ὁ γάμος στὴ Νεστάνη Ἀρκαδίας μιὰ φορὰ κι ἕναν καιρὸ

Συγγραφή: Παναγιώτης Καρώνης

Εἰσαγωγή: Κατερίνα Λύγκουρα, κοινωνικὴ ἀνθρωπολόγος, λαογράφος-ἐθνολόγος

Μουσικὲς καταγραφές: ἀπὸ τοὺς μουσικολόγους, Λαμπρογιάννη Πεφάνη καὶ Στέφανο Φευγαλᾶ

Έκδόσεις: ΤΟ ΔΟΝΤΙ, Καραϊσκάκη 147, Πάτρα, τηλ.: 2614005077

Καλλιτεχνικὸς σχεδιασμός: Χρῆστος Ρούσσης

Διαστάσεις: 23×20,5 ἐκ.

Σελίδες: 254

Μὲ τὸ παρὸν βιβλίο ἀναφέρομαι στὸ γάμο ὅπως αὐτὸς γινόταν κάποτε στὴ Νεστάνη Ἀρκαδίας· τότε ποὺ ὅλοι γίνονταν κοινωνοὶ μιᾶς γιορτῆς, ἑνὸς μυστηρίου.

Βασικὸς στόχος μου ἐδῶ ἦταν νὰ μεταφέρω στὸ σημερινὸ ἀναγνώστη τὶς εἰκόνες τοῦ γάμου στὴ Νεστάνη. Εἰκόνες τῶν Νεστανιωτῶν/τισσῶν ζωντανές, βγαλμένες μέσα ἀπὸ τὰ ἔθιμά τους, τὶς συνήθειες τοῦ τόπου τους, ἀλλὰ καὶ μέσα ἀπὸ τὶς δοξασίες τους, τὶς προλήψεις τους καὶ τὰ πιστεύω τους. Ἔτσι παραθέτω λεπτομερειακὰ τὴν περίοδο τῶν ἡμερῶν ὅπου ἡ διαδικασία διαρκεῖ· ὅλα ὅσα ἔχω δηλαδὴ τριάντα καὶ πλέον χρόνια τώρα συγκεντρώσει γιὰ τὰ ἔθιμα, τὶς παραδόσεις, τὶς τελετές, τὶς προλήψεις, τὰ στάδια, καὶ γενικὰ τὰ δρώμενα ποὺ προηγοῦνταν καὶ ἀκολουθοῦσαν τὸ γάμο στὴν Ἀρκαδικὴ κώμη· δρώμενα ποὺ στὴν πλειοψηφία τους ἀποτελοῦν τὶς φάσεις μιᾶς παράστασης ἀνοιχτῆς στὸ κοινό.

Στὸ βιβλίο συγκέντρωσα, πέρα ἀπὸ τὴν καταγραφὴ καὶ ἀφήγηση τοῦ γάμου στὴ Νεστάνη, τὰ τραγούδια τοῦ γάμου· τραγούδια ποὺ παρουσιάζονται καὶ μὲ μουσικὴ καταγραφὴ χάρη στὴν ἀνιδιοτελὴ ἐργασία τῶν μουσικολόγων Λαμπρογιάννη Πεφάνη καὶ Στέφανου Φευγαλᾶ. Τὸ εἰσαγωγικὸ κείμενο εἶχα τὴν τύχη νὰ ἀναλάβει ἡ κοινωνικὴ ἀνθρωπολόγος, λαογράφος καὶ ἐθνολόγος Αἰκατερίνη Λύγκουρα.

Τὸ βιβλίο συνοδεύεται ἀπὸ δίσκο ψηφιακῆς ἐγγραφῆς (CD) μὲ τὰ τραγούδια τοῦ γάμου στὴν Ἀρκαδικὴ κώμη.

Παναγιώτης Καρώνης (ἀπὸ τὸ ὁπισθόφυλλο τοῦ βιβλίου)

 

 

 

Εἰρεσιώνην ἐκφέρουσι κλάδον ἐλαίας ἐρίῳ μὲν ἀνεστεμμένον - Ἀφιέρωμα

  

Σκηνὴ ἀπὸ γιορτή. Στὸ κέντρο  παιδὶ ποὺ φέρει Εἰρεσιώνη. Προπορεύεται νεανικὴ μορφὴ ποὺ ἐκστασιασμένη χορεύει. Τοὺς δύο νέους ἀκολουθεῖ ἀντρικὴ μορφὴ ποὺ φέρει μικρὸ δοχεῖο μὲ κάποιο ὑγρὸ ἢ καρποὺς.

Εἰρεσιώνη, ἀφιέρωμα

Ἀντὶ προλόγου

Τὸ παρὸν ἀφιέρωμα στὴν Εἰρεσιώνη δὲν προσπαθεῖ νὰ καταλύξει σὲ κανένα συμπέρασμα, πολὺ περισσότερο νὰ πείσει τὸν ἀναγνώστη γιὰ τὸ ὁτιδήποτε. Σκοπὸς καὶ στόχος ἦταν νὰ παρατεθοῦν μῦθοι, ἱστορίες, εἰκόνες, κείμενα, τραγούδια, ἀφηγήσεις ἔτσι ὥστε ὁ ὑποψιασμένος ἀναγνώστης νὰ καταλάβει καὶ γνώστης πιὰ νὰ καταλύξει στὰ δικά του συμπεράσματα. Ἀναπόφευκτα βέβαια ἡ προσωπικὴ γνώμη καὶ ἄποψη δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ παρείσφρησει, ἀλλὰ πάντα μὲ τὴν σχετικὴ ἐπισήμανση πὼς ἀποτελεῖ προσωπική ἄποψη ποὺ ἀπορρέει βέβαια ἀπὸ τὴν μελέτη καὶ τὴν ἐνασχόληση μὲ τὸ ὅλο θέμα.

Ἂς ἀρχίσουμε ὅμως νὰ ξετυλίγουμε τὸν μῦθο ἀλλὰ καὶ τὴν ἱστορία τῆς Εἰρεσινώης.

Ὁ Πλούταρχος

Εἰρεσιώνη σύκα φέρει καὶ πιόνας ἄρτους καὶ μέλι ἐν κοτύλη καὶ ἔλαιοναν ἀψήσασθαι καὶ κύλικα εὔζωρον ὡς ἂν μεθύουσα καθεύδει.

Μεταφράζω:

Ἡ εἰρεσιώνη σύκα φέρνει καὶ ψωμιὰ ἀφράτα, καὶ μέλι στὴν κούπα καὶ λάδι γιὰ ψήσιμο καὶ μποτίλια γεμάτη γιὰ ὕπνο ἀπὸ μέθη.

Αὐτὸ τὸ τραγούδι, ποὺ μᾶς παραδίδει ὁ Πλούταρχος,¹ καὶ ἦταν βέβαια εὐχητήριο, ἀκούγονταν ἀπὸ τὰ παιδιὰ κατὰ τὴν ἑορτὴ τῶν Πυανεψίων.² Ἑορτὴ ἀφιερωμένη στὸν Ἀπόλλωνα, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὴν ἑορτὴ τῶν Θαργηλίων πού, ὡς γνωστόν, ἦταν ἀφιερωμένη στὴν Ἀθηνᾶ. Συγκεκριμένα, κατὰ τὰ Πυανόψια ἢ Πυανέψια προσφέρονταν, ἐν ἤδη θυσίας, στὸν Ἀπόλλωνα οἱ πρῶτοι καρποὶ τῆς νέας σοδειᾶς. Κατὰ τὴν κλασσικὴ ἐποχὴ ἀποτελοῦσαν μάλιστα μέρος τῶν Θεισίων, ἑορτῶν πρὸς τιμὴν τοῦ Θησέα.

Πράγματι, ὅταν ὁ Θησέας, ἐπέστρεψε νικητὴς ἀπὸ τὴν ἀναμέτρησή του μὲ τὸν Μινώταυρο, φτάνοντας στὸ Φάληρο ἔκανε θυσίες πρὸς τοὺς θεοὺς καὶ ἔστειλε κήρυκα στὴν Ἀθήνα γιὰ νὰ ἀναγγείλει τὸ χαρμόσυνο γεγονὸς τῆς σωτηρίας του. Ἀλλὰ ἂς αφήσουμε τὸν Πλούταρχο, ὁπως μόνο αὐτὸς ξέρει, νὰ μᾶς ἀφηγηθεῖ τὴν συνέχεια:

«καταπλεύσας δὲ ὁ Θησεὺς ἔθυε μὲν αὐτὸς ἃς ἐκπλέων θυσίας εὔξατο τοῖς θεοῖς Φαληροῖ, κήρυκα δὲ ἀπέστειλε τῆς σωτηρίας ἄγγελον εἰς ἄστυ. [22.2] οὗτος ἐνέτυχεν ὀδυρομένοις τε πολλοῖς τὴν τοῦ βασιλέως τελευτὴν καὶ χαίρουσιν, ὡς εἰκός, ἑτέροις καὶ φιλοφρονεῖσθαι καὶ στεφανοῦν αὐτὸν ἐπὶ τῇ σωτηρίᾳ προθύμοις οὖσι. τοὺς μὲν οὖν στεφάνους δεχόμενος τὸ κηρύκειον ἀνέστεφεν, ἐπανελθὼν δὲ ἐπὶ θάλασσαν οὔπω πεποιημένου σπονδὰς τοῦ Θησέως ἔξω περιέμεινε, μὴ βουλόμενος τὴν θυσίαν ταράξαι. [22.3] γενομένων δὲ τῶν σπονδῶν ἀπήγγειλε τὴν τοῦ Αἰγέως τελευτήν. οἱ δὲ σὺν κλαυθμῷ καὶ θορύβῳ σπεύδοντες ἀνέβαινον εἰς τὴν πόλιν. ὅθεν καὶ νῦν ἐν τοῖς ὠσχοφορίοις στεφανοῦσθαι μὲν οὐ τὸν κήρυκα λέγουσιν, ἀλλὰ τὸ κηρύκειον, ἐπιφωνεῖν δὲ ἐν ταῖς σπονδαῖς, Ἐλελεῦ, Ἰού, Ἰού, τοὺς παρόντας· ὧν τὸ μὲν σπεύδοντες ἀναφωνεῖν καὶ παιωνίζοντες εἰώθασι, τὸ δὲ ἐκπλήξεως καὶ ταραχῆς ἐστι.

[22.4] θάψας δὲ τὸν πατέρα, τῷ Ἀπόλλωνι τὴν εὐχὴν ἀπεδίδου τῇ ἑβδόμῃ τοῦ Πυανεψιῶνος μηνὸς ἱσταμένου· ταύτῃ γὰρ ἀνέβησαν εἰς ἄστυ σωθέντες. ἡ μὲν οὖν ἕψησις τῶν ὀσπρίων λέγεται γίνεσθαι διὰ τὸ σωθέντας αὐτοὺς εἰς ταὐτὸ συμμῖξαι τὰ περιόντα τῶν σιτίων καὶ μίαν χύτραν κοινὴν ἑψήσαντας συνεστιαθῆναι καὶ συγκαταφαγεῖν ἀλλήλοις. [22.5] τὴν δὲ εἰρεσιώνην ἐκφέρουσι κλάδον ἐλαίας ἐρίῳ μὲν ἀνεστεμμένον, ὥσπερ τότε τὴν ἱκετηρίαν, παντοδαπῶν δὲ ἀνάπλεων καταργμάτων διὰ τὸ λῆξαι τὴν ἀφορίαν, ἐπᾴδοντες·

εἰρεσιώνη σῦκα φέρει καὶ πίονας ἄρτους
καὶ μέλι ἐν κοτύλῃ καὶ ἔλαιον ἀποψήσασθαι
καὶ κύλικ᾽ εὔζωρον, ὡς ἂν μεθύουσα καθεύδῃ.

καίτοι ταῦτά τινες ἐπὶ τοῖς Ἡρακλείδαις γίνεσθαι λέγουσιν, οὕτως διατρεφομένοις ὑπὸ τῶν Ἀθηναίων· οἱ δὲ πλείονες ὡς προείρηται».³

Καὶ σὲ μετάφραση:

«ὁ Θησέας ἐξ ἄλλου μόλις κατέπλευσεν, ἐτέλεσε μὲν εἰς τὸ φάληρον τὰς θυσίας εἰς τοὺς θεούς, ὅσας εἶχεν ὑποσχεθεῖ ὅταν ἔφευγεν, ἔστειλε δὲ καὶ εἰς τὴν πόλιν κήρυκα νὰ ἀναγγείλῃ τὴν σωτηρίαν των. Οὗτος πάλιν συνήντησεν πολλοὺς μὲν νὰ κλαίουν διὰ τὸν θάνατον τοῦ βασιλέως, ἄλλους δὲ νὰ χαίρουν, ὡς ἦτο ἑπόμενον, καὶ προθύμους νὰ τὸν ὑποδεχθοῦν καὶ νὰ τοῦ προσφέρουν στεφάνια διὰ τὴν σωτηρίαν των. Ὁ κύρηξ δὲ ἀφοῦ ἐδέχθη τοὺς στεφάνους ἐστεφάνωνε μὲ αὐτοὺς τὸ κηρύκειον. Κατόπιν ἐπέστρεψεν εἰς τὸν λιμένα ἐπειδή δὲ ὁ Θησεὺς δὲν εἶχε τελειώσει ἀκόμα τὰς σπονδάς, ἐπερίμενε ἔξω, μὴ θέλων νὰ ταράξει τὴν θυσίαν.

Ἀφοῦ λοιπὸν ἔγιναν αἱ σπονδαί, ἀνήγγειλε τὸν θάνατο τοῦ Αἰγέως, καὶ τότε ὅλοι μὲ κλαυθμοὺς καὶ θόρυβον ἔσπευσαν νὰ ἀνέλθουν στὴν πόλιν. Ἔκτοτε, καὶ τώρα ἀκόμη, λέγουν ὅτι ἐπεκράτησε κατὰ τὰ ὠσχοφόρια νὰ στεφανώνεται ὄχι ὁ κήρυξ ἀλλὰ τὸ κηρύκειον, κατὰ τὰς σπονδὰς δὲ νὰ ἐκφωνοῦν οἱ παρευρισκόμενοι: ἐλελεῦ, ἰοὺ ἰού. Τὸ πρῶτον εἶναι ἐπιφώνημα σπουδῆς καὶ πολεμικοῦ παιᾶνος, τὸ ἄλλο δὲ ταραχῆς καὶ ἐκπλήξεως. Ὁ Θυσεὺς ἀφ᾿ ἑτέρου, ἀφοῦ ἔθαψε τὸν πατέρα του, ἀπέδωσε εἰς τὸν Ἀπόλλωνα ὅσα εἶχε τάξει τὴν ἑβδόμην τοῦ Πυανιψῶνος μηνὸς, διότι τότε ἀνέβησαν εἰς τὴν πόλιν μετὰ τὴν σωτηρίαν των. Καὶ τὸ ὲν ψήσιμο τῶν ὀσπρίων λέγεται ὅτι γίνεται, διότι οἱ σωθέντες συνήνωσαν ὅσας τροφὰς τοὺς ἔμεναν καὶ αὐφοῦ τὰς ἔψησαν μέσα εἰς κοινὴν χύτραν παρεκάθησαν εἰς κοινὴν τράπεζαν καὶ συνέφαγαν ὅλοι μαζί. Φέρουν δὲ κατὰ τὴν ἑορτὴν τὴν εἰρεσιώνην, κλάδον ἐλαίας τυλιγμένον μέσα εἰς μάλλιά, ὅπως τότε τὴν ἱκετηρίαν, καὶ γεμάτην ἀπὸ τὰ πρῶτα διάφορα ὀπωρικὰ, εἰς ἔνδιξιν ὅτι ἔπαυσεν ἡ ἀφορία, καὶ συγχρόνως τραγουδοῦν:

ἡ εἰρεσιώνη σοῦ φέρνει σῦκα καὶ ἀφράτα ψωμιά· σοῦ φέρνει καὶ μέλι μέσα σὲ ποτῆρι καὶ λάδι γιὰ νὰ ψήσῃς καὶ μπουκάλι γεμᾶτο γιὰ νὰ μεθύσῃς καὶ νὰ πέσεις σὲ ὕπνο.

Λέγουν ὅμως μερικοὶ ὅτι αὐτὰ ἀψάλλοντο γιὰ τοὺς Ἡρακλείδας τοὺς ὁποίους ἔτρεφον τοιουτοτρόπως οἱ Ἀθηναίοι. Οἱ περισσότεροι ἐν τούτοις πιστεύουν ὅτι αὐτὰ γίνονται διὰ τὸν λόγον ποὺ εἴπαμεν προηγουμένος».⁴

Ἑπομένως, σύμφωνα μὲ τὸν Πλούταρχο, ἡ Εἰρεσιώνη εἶναι ἕνα κλαδί ἐλιᾶς ποὺ διακοσμεῖται μὲ τοῦφες μαλλιοῦ. Ἀπὸ ἐκεῖ ἐξάλλου ἐτοιμολογεῖται καὶ τὸ ὄνομά της, μιὰ καὶ τὸ εἶρος -μὲ ἔψηλον γιώτα- εἶναι τὸ ἔριον⁵ τὸ μαλλί, ἐξ οὑ καὶ ἡ ὀνομασία Εἰρεσιώνη. Στὶς ἄκρες τῶν μάλλινων τουφῶν δένονται οἱ πρώτοι καρποὶ τῆς νέας συγκομηδῆς ποὺ κατὰ τὴ φθινοπωρινὴ καὶ σεπτεμβριάτικη ἰσημερία ἀφθονοῦν, (δηλ. σταφύλια, κυδώνια, ῥόδια, σῦκα, ἀμύγδαλα, κ.τλ). Ἐνίοτε καὶ μερικὲς φιάλες μὲ γάλα, μέλι καὶ κρασί. Παῖδες ἀμφιθαλεῖς, δηλαδὴ παιδιά ποὺ καὶ οἱ δυὸ γονεῖς τους ἦταν ἐν ζωὴ περιέφεραν τὴν Ειρεσιώνη καὶ τραγουδοῦσαν τὴν προαναφερθείσα εὐχή, ποὺ ὀνομάζονταν καὶ αὐτὴ Εἰρεσιώνη, ἀποτελώντας τρόπον τινὰ τὰ κάλαντα τῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιὸτητας.

Ἔτσι ἐκφράζονταν οἱ εὐχαριστίες στὴν/στὸν θεὰ/θεὸ γιὰ τὴν γονιμότητα τῆς γῆς κατὰ τὸ ἀπερχόμενο ἔτος, ἀλλὰ καὶ ζητεῖται συνέχεια τῆς καρποφορίας τὸ ἐπόμενο.

Εἴδαμε πὼς ὁ Πλούταχος συνδέει τὴν Εἰρεσιώνη μὲ τὴ ἐπιστροφὴ τοῦ Θησέα ἀπὸ τὴν Κρήτη. Μπορεῖ γιὰ τὸν Θησέα βέβαια ἡ ὅλος ἑορτασμὸς νὰ περιείχε καὶ τὸ στοιχεῖο τὴς λύπης καὶ θλίψης γιὰ τὴν ἀπώλεια τοῦ πατέρας του Αἰγέα, ποὺ ἔπεσε στὴν θάλασσα θωρώντας τὸ πλοίο νὰ ἐπιστρέφει ἔχοντας ἀνοίξει μαῦρα πανιὰ καὶ νομίζοντας πὼς ὁ γιός του ἔγινε βορρὰ τοῦ Μινώταυρου.

Ὅλα αὐτὰ βέβαια συμβαίνουν τὴν ἑβδόμη μέρα τοῦ μηνὸς Πυανεψιώνος⁶ -ὁ τέταρτος στὴ σειρὰ μήνας στὸ Ἀττικὸ ἡμερολόγιο, ποὺ ἀντιστοιχοῦσε μὲ τὸ χρονικὸ διάστημα ἀπὸ 23 Σεπτεμβρίου μέχρι 22 Οκτωβρίου- περίοδο κατὰ τὴν ὁποία ἡ συγκομιδή τῶν καρπῶν ἀφθονεῖ. Στὴ συνέχεια κατὰ τὸ τέλος τοῦ Ὀκτωβρίου, καὶ ἀφοῦ εἶχε ὁλοκληρωθεῖ ὁ τρύγος τῶν σταφυλιῶν, ἑορτάζονταν τὰ Ὀσχοφόρια (ἢ Ὠσχοφόρια), τελετὴ πρὸς τιμὴν τοῦ Διονύσου καὶ τῆς Ἀθηνᾶς. Ὅσχος εἶναι τὸ νέο κλῆμα τῆς ἀμπέλου, αὐτὸ ποὺ φέρει τσαμπιὰ σταφυλιῶν. Ἔτσι ἡ ὅλη γιορτὴ τῶν Πυανεψίων προηγεῖται μιᾶς ὀργιαστικῆς διονυσιακῆς γιορτῆς.

Ὅπως εἴπαμε, ἡ Εἰρεσιώνη περιφέρονταν κατὰ τὸν μήνα Πυανεψιών ἀπὸ ἀμφιθαλὴ παιδιὰ στοὺς δρόμους ἀλλά καὶ ἀπὸ πόρτα σὲ πόρτα στὰ σπίτια τῆς πόλης, ποὺ τραγουδοῦσαν τὸ τραγούδι τῆς Εἰρεσιώνης. Οἱ ἰδιοκτῆτες τῶν σπιτιῶν -νοικοκυραίοι καὶ νοικοκυρές- ὅταν τὰ παιδιὰ ἔφταναν, τραγουδώντας καὶ φέροντας τὴν Εἰρεσιώνη στὴν πόρτα τους, τοὺς προσέφεραν γλυκίσματα καὶ δῶρα. Τέλος μὲ τὸ πέρας τῆς περιφορᾶς καὶ ἐπιστρέφοντας στὸ σπίτι τους, κρεμοῦσαν τὴν Εἰρεσιώνη ἔξω, πάνω ἀπὸ την ἐξώπορτά τους, -ὅπως κάνουμε σήμερα μὲ τὸ πρωτομαγιάτικο στεφάνι- σημεῖο ὅπου ἔμενε μέχρι τὴν ἐπόμενη χρονιὰ ὁπότε καὶ τὴν ἀντικαθιστοῦσαν μὲ τὴν καινούργια καίγοντας τὴν παλιά -ἢ τέλος πάντων τὴ διατηροῦσαν πάνω ἀπὸ τὴν πόρτα τους γιὰ ὅσο μεγαλύτερο χρονικὸ διάστημα μποροῦσαν μέχρι νὰ ἔρθει ἡ ἤδια μέρα τοῦ ἑπόμενου ἕτους καὶ νὰ ἀναρτήσουν τὸ νέο τους στολισμένο κλαδὶ ἐλιᾶς.

Καὶ ἰδοῦ τώρα τὸ τραγούδι τῆς Εἰρεσιώνης ὅπως τὸ τραγουδοῦσαν τὰ παιδιὰ κατὰ τὴν περιφορά της στὴν Σάμο:

ΕΙΡΕΣΙΩΝΗ

Δῶμα προσετραπόμεσθ᾿ ἀνδρὸς μέγα δυναμένοιο,
ὃς μέγα δύναται, μέγα δὲ βρέμει, ὄλβιος αἰεί,
αυταί ανακλίνεσθε θύραι· πλοῦτος γὰρ ἔσεισι
πολλός, σὺν πλούτῳ δὲ καὶ εὐφροσύνη τεθαλυῖα,
εἰρήνη τ᾿ ἀγαθή· ὅσα δ᾿ ἄγγεα, μεστὰ μὲν εἴη,
κυρβαίη δ᾿ αἰεί κατὰ καρδόπου ἔρπει μάζα
[νῦν μὲν κριθαίην εὐώπιδα σησεμόεσσαν.]

τοῦ παιδὸς δὲ γυνὴ κατὰ δίφρακα βίσεται ὕμμιν

ἡμίονοι δ᾿ αὔξουσι κραταίποδες ἐς τόδε δῶμα·

αὐτοὶ ἱστίον ὑφαίνοι ἐπ᾿ ἠλέκτρῳ βεβαυῖα

νεῦμαί τοι, νεῦμαι ἐνιαύσιον, ὤστε χελιδὼν

ἕστικ᾿ ἐν προθύροις ψιλὴ πόδας. [ἀλλὰ φέρ᾿αἶψα

πέσαι τῷ Ἀπόλλωνι γυιάτιδος].

[Εἰ μὲν τi δώσεις εἰ δὲ μή, οὔχ ἐστήξομεν·
οὐ γὰρ συνοικήσοντες ἐνθάδ᾿ ἤλθομεν.]⁸

Καὶ σὲ μετάφραση:

«Μπαίνουμε σ᾽ ἀρχοντικὸ μεγάλου νοικοκύρη,
ἀντρειωμένου καὶ βροντόφωνου καὶ πάντα εὐτυχισμένου.
Ἀνοίξτε, πόρτες, μόνες σας, πλοῦτος πολὺς νὰ ἔμπῃ μέσα,
καὶ μὲ τὸν πλοῦτο συντροφιὰ χαρὰ μεγάλη κι εὐτυχία
κι ὁλόγλυκη εἰρήνη· τ᾽ ἀγγειά του ὅλα γεμάτα νά ῾ναι
καὶ τὸ ψωμὶ στὴ σκάφη νὰ φουσκώνει πάντα καὶ νὰ ξεχειλίζει.
γι᾽ αὐτὸ ἐδῶ τὸ παλληκάρι σας ἡ νύφη νά ῾ρθῃ ἀπάνου σὲ θρονί,
μουλάρια σκληροπόδαρα στὸ σπιτικὸ αὐτὸ νὰ σᾶς τὴν κουβαλήσουν,
καὶ νὰ ὑφαίνει πανὶ σὲ ἀργαλειὸ μὲ χρυσάργυρες πατῆθρες.
σοῦ ῾ρχομαι σοῦ ξανάρχομαι σὰν χελιδόνι κάθε χρόνο
καὶ στὴν αὐλόπορτά σου στέκομαι. ..................................
............................................................................................
Ἂν εἶναι νὰ μᾶς δώσῃς τίποτα, καλῶς νὰ μᾶς τὸ δώσεις,
εἰ δὲ μή, δὲν θὰ στεκόμαστε ἐδῶ ὁλοήμερο.
γιατὶ ἐδῶ δὲν ἤρθαμε γιὰ νὰ συγκατοικήσουμε μαζί σου».

Ἀναφερόμενος στὸ παραπάνω τραγούδι ὁ Κλὼντ Φωριὲλ ἔγραφε τὸ 1824: «Τέλος ὑπάρχει ἕνα τρίτον τραγούδι, τὸ ὁποῖον, χωρὶς νὰ εἶναι τοῦ Ὁμήρου, εἰς τὸν ὁποῖον ἀποδίδεται, φέρει ἐν τούτοις εἰς τὸ λεκτικόν του σημεῖα μιᾶς ἐποχῆς ἀρχαιοτέρας τῶν δύο προηγούμενων [ἐννοεῖ τὸ Χελιδόνισμα καὶ τὸ Κορώνισμα], μετὰ τῶν ὁποίων ἔχει ἄλλωστε τὰς μεγαλυτέρας ἀναλογίας, καὶ τὸ ὁποῖον συναντᾶται εἰς τὰ μικρὰ ὁμηρικὰ ἔργα ὑπὸ τὸν τίτλον Εἰρεσιώνη.

Ὁ συγγραφεύς, ὅποιος καὶ ἂν εἶναι, τοῦ βίου τοῦ Ὁμήρου, τοῦ δημοσιευμένου ὑπὸ τὸ ὄνομα τοῦ Ἡροδότου, ἑνὸς ἐνδιαφέροντος ἔργου, διότι περιέχει πλῆθος ἀξιοσημείωτων παραδόδεων διὰ τὴν ἱστορίαν τῆς ἀρχαίας λατρείας καὶ τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς ποιήσεως, ὁ συγγραφεὺς αὐτὸς ὁ ὁποῖος μᾶς διέσωσε τὸ κείμενον τοῦ μικροῦ αὐτοῦ τραγουδιοῦ, μᾶς δίδει ἐπίσης πληροφορίας διὰ τὸν προορισμόν του. Ἐτραγοιδεῖτο εἰς τὴν Σάμον ἀπὸ ὁμάδας παίδων, τὰ ὁποῖα μετέβαινον ἀπὸ μιᾶς θύρας εἰς τὴν ἄλλην καὶ ζητοῦσαν κάτι διὰ τὸν πανηγυρισμὸν τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἀπόλλωνος».8

Ὁ Φωριέλ πολὺ εὔστοχα μᾶς παρουσιάζει ἐδῶ βέβαια τὸ ὅλο θέμα. Πράγματι, τὸ παραπάνω τραγούδι τῆς Εἰρεσιώνης ποὺ μᾶς παραδίδεται σὲ μιὰ γλῶσσα αὐθεντικὴ -τὴν ἀρχαϊκὴ ἰωνικὴ τῆς Σάμου καὶ μάλιστα σὲ δακτυλικὸ ἑξάμετρο, μέτρο τῆς ἐπικῆς ποιήσεως, καὶ ποὺ πολλὰ κοινὰ ἔχει μὲ τοὺς Ὁμηρικοὺς Ὕμνους- εἶναι ἕνα Δημοτικὸ τραγούδι τῆς Σάμου. Ἂν θὰ θέλαμε νὰ τὸ κατατάξουμε χρονολογικά, μποροῦμε μὲ σχετικὴ σιγουριὰ νὰ ποῦμε πὼς εἶναι τοῦ 500 π.Χ., καὶ -γιατί ὄχι- νὰ φτάνει καὶ μέχρι τὸν Ζ΄ π.Χ. αἰώνα!

Ὁ συγγραφέας μάλιστα τοῦ 2ου π.Χ. αἰῶνος ποὺ συνέγραψε τὸν ψευδηροδοτεῖον Βίον τοῦ Ὁμήρου ποὺ μᾶς παραδίδει τὸ παραπάνω τραγούδι τῆς Εἰρεσιώνης δὲν γνωρίζουμε βέβαια ποιὸς εἶναι. Τοῦ χρωστάμε ὅμως πολλά. Σχετικὰ μάλιστα μὲ τὸ παραπάνω τραγούδι τῆς Εἰρεσιώνης στὴν εἰσαγωγή του μᾶς παραδίδει πὼς τὸ τραγουδοῦσε ὁ ἴδιος ὁ Ὅμηρος, ποὺ φτωχὸς καὶ κουτσὸς περιφερόταν στὴ Σάμο ἀπὸ ἀρχοντικὸ σὲ ἀρχοντικό, ὁδηγούμενος ἀπὸ τὰ παιδιὰ ποὺ συντραγουδοῦσαν μαζί του:

«παραχειμάζων δ᾿ ἐν τῃ Σάμῳ ταῖς νουμηνίαις προσπορευόμενος πρὸς τὰς οἰκίας τὰς εὐδαιμονεστέρας, ἐλάβανε τι ἀείδων τὰ ἔπεα τάδε, ἃ καλεῖται Εἰρεσιώνη (ὡδήγουν διὰ αὐτὸς καὶ συμπαρῆσαν ἀεῖ τῶν παίδων τινὲς τῶν ἐγχωρίων)».

Ὅμως παρακάτω, στὰ ἐπιλεγόμενα πάνω τραγούδι, ἀναφέρει:

«Ἤιδετο δὲ τάδε τὰ ἔπεα ἐν τῇ Σάμῳ ἐπὶ πολὺν χρόνον ὑπὸ τῶν παίδων, ὅτε ἀγείροιεν ἐν τῇ ἑορτῇ τοῦ Ἀπόλλωνος».

Παιδὶ ποὺ φέρει Εἰρεσιώνη. Τὸ ἀκολουθεῖ ἀντρικὴ μορφὴ ποὺ τοῦ προσφέρει καρπούς.

Ἡ Εἰρεσιώνη κατὰ τὸν Μεσαίωνα.

Πολλὰ θὰ μποροῦσε νὰ γράψει καὶ νὰ ἰσχυριστεῖ κανεὶς γιὰ τὴν πορεία τῆς Εἰρεσιώνης στὰ σκοτεινὰ χρόνια ποὺ ἀκολούθησαν ἀπὸ ἐκείνη τὴν λαμπρὴ ἐποχὴ ποὺ ἡ ὅλη τελετὴ διαμορφώθηκε.

Ἀρχικὰ νὰ παραθέσουμε καὶ νὰ ξεκαθαρίσουμε πὼς ὁ χριστιανισμὸς ἀναγκάστηκε -πολλὲς φορὲς μάλιστα- νὰ ἐνσωματώσει καὶ νὰ συμπεριλάβει στὶς διάφορες τελετὲς καὶ μυστήριά του, ἀρχαιότερες τελετὲς καὶ ἱερουργίες. Ὅχι ἀπαραίτητα ἐπειδὴ συμφωνοῦσε μαζί τους ἀλλὰ ἐπειδὴ δὲν μποροῦσε νὰ κάνει διαφορετικά. Ἐξάλλου στὴν πλειοψηφία τους οἱ χριστιανικὲς τελετὲς δὲν εἶναι παρά ἕνα κατόπτρισμα τῶν ἀρχαίων. Γιὰ παράδειγμα ἡ τέλεση καὶ ὁ ἁγιασμὸς τῶν ὑδάτων δὲν ἔχουν νὰ κάνουν παρὰ μὲ τὶς τελετὲς ποὺ γίνονταν στὸν Νεῖλο ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους ἱερεῖς, ἀλλὰ καὶ μὲ τὶς καθαρτήριες τελετὲς πρὶν ἀπὸ διάφορες ἱερουργίες μιᾶς καὶ οἱ ἀρχαῖοι πίστευαν στὴν καθαρτήρια ἰδιότητα τοῦ ὕδατος. Γιὰ παράδειγμα τὸ κρηναῖο νερὸ χρησιμοποιοῦταν γιὰ νὰ πλυθοῦν οἱ μελλόνυμφοι πρὶν ἀπὸ τὴν γαμήλια τελετὴ ποὺ ὁλοκληρώνονταν μὲ τὴν πρώτη νύχτα τους -τὴν ἐρωτική τους ἕνωση στὴν νυφικὴ παστάδα.

Ὁ Νικόλαος Πολίτης γράφει σχετικά: «Οἱ χριστιανικοὶ ἱεράρχες κατιδόντες τὸ ἀνέφικτον τῆς καθαρᾶς καὶ ἀμιγοὺς εἰσαγωγῆς τῆς χριστιανικῆς θρησκείας ἠνέχθησαν τὴν διατήρισιν τῶν ἐκ τῆς πολυθεΐας ἐκπηγαζουσῶν παραδόσεων καὶ προλήψεων φροντίσαντες μόνον νὰ περιβάλλωσιν αὐτὰς διὰ χριστιανικῶν καλυμάτων».⁹

Εἶναι ἑπομένως πολὺ λογικὸ τὸ ἔθιμο τῆς Εἰρεσιώνης νὰ περάσει καὶ στὰ βυζαντινὰ χρόνια. Σὲ καμιὰ περίπτωση ὅμως δὲν ἔχει τὸν ἴδιο ἀκριβὼς συμβολισμό. Τὴν εὐωχία καὶ τὴν εὐγονία τώρα τὴν δίνει καὶ τὴν ἐγγυᾶται ὁ Χριστὸς καὶ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα, -καὶ βέβαια Αὐτὸν πρέπει νὰ εὐχαριστοῦμε. Δὲν χρειάζονται τελετὲς καὶ μάλιστα φερμένες ἀπὸ τὴν εἰδωλολατρικὴ ἀρχαιότητα, προκειμένου νὰ τὴν ἐνισχύσουν νὰ τὴν εὐχηθοῦν καὶ νὰ τὴν ἐγγυηθοῦν. Ἔτσι τὸ ἔθιμο σιγὰ-σιγὰ ἐκφυλίζεται καὶ παραμένει ἕνα ἁπλὸ παιχνίδι ἐνταγμένο μέσα στὴν ὅλη θρησκόληπτη, θεοκρατούμενη ἐκείνη ἐποχή.

Ἔτσι, ὅταν ὁ Φαίδωνος Κουκουλὲς γράφει πώς: «…Οἱ Βυζαντινόπαιδες, περιερχόμενοι τὰς οἰκίας, ἀπὸ βαθείας πρωίας μέχρι δείλης ὀψίας, μετὰ αὐλῶν καὶ συρίγγων ἔλεγον τὰ κάλανδα»,¹⁰ δὲν ἐννοεῖ ἀπαραίτητα καμιὰ συνέχεια τοῦ ἐθίμου τῆς Εἰρεσιώνης ἀλλὰ τὰ γνωστά μας κάλαντα πού, ναὶ μέν, μπορεῖ νὰ συσχετίσει κανεὶς μὲ τὴν ἀρχαία Εἰρεσιώνη -μιὰ καὶ ἐκεῖ εἶχαμε παιδιά ποὺ περιφέροντας λέγοντας εὐχετήρια τραγούδια- ἀλλὰ σὲ καμιὰ περίπτωση δὲν ἔχουμε μεταφορὰ κλαδιοῦ ἐλιᾶς στολισμένου μὲ μαλλιά, καρποὺς καὶ προϊόντα τῆς νέας σοδειᾶς, ἀλλὰ ὁ σπουδαῖος ἀκαδημαϊκός μας σὲ αὐτὸ τὸ ἐξαίρετο ἔργο του ἀναφέρεται ρητὰ στὰ κάλαντα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ποὺ ἔλεγαν τὰ παιδάκια καὶ ποὺ οὐσιαστικὰ δὲν ἔκαναν τίποτε ἄλλο ἀπὸ τὸ νὰ ὑμνολογοῦν τὸν νέο Θεὸ μεταφέροντας τὸ χαρμόσυνο νέο τῆς γέννησής Tου. Τὰ τραγούδια αὐτὰ δηλαδὴ εἶχαν χάσει τὴν ἀρχική τους λειτουργία, εἶχαν πιὰ γίνει -πέρα ἀπὸ εὐχετήρια- ὑμνολογικὰ τραγούδια τῆς νέας θρησκείας.

Κλείνοντας αὐτὸ τὸ κεφάλαιο, ἀξίζει νὰ προσθέσω ἐδῶ ἕνα ἀπόσπασμα ἀπὸ τὴν μελέτη τοῦ Γεωργίου Βιζυηνοῦ γιὰ τὸ ἔθιμο τῶν Καλογέρων στὴν Θράκη: «Ἐὰν ἡ Ἐλλὰς ἐξεχριστιανίσθη, ἐὰν τὰ λεπτὰ χλανίδια καὶ τοὺς διαφανεῖς χιτωνίσκους τοὺς ἀνὰ τοὺς χοροὺς τῶν ἀρχαίων τελετῶν χαριέντως περὶ τὸ φυσικὸν τῶν σωμάτων κάλλος πτερυγίζοντας διεδέχθησαν οἱ τρίχινοι σάκκοι καὶ τὰ ποδήρη ράσα, ὑπάρχουσιν ὅμως καὶ καλόγεροι μὲ τὴν νευρίδα περὶ τοὺς ὤμους, ἐν τῇ ἀγορᾷ καὶ ταῖς πλατείαις σικκινίζοντες τῷ Διονύσῳ, ἀναφανδὸν φαλλοφοροῦντες καὶ μετ’ αὐλῶν καὶ τυμπάνων ἰΰζοντες καὶ ἰακχάζοντες, σκιρτῶντες καὶ ὀρχούμενοι».¹¹

Γυναίκα κρατάει κλαδὶ στὸ ἀριστερό της χέρι, πιθανὸν σὲ κάποια βλαστολατρική γιορτή. Λεπτομέρεια Ἀττικοῦ ἐρυθρόμορφου ἀγγείου.

Εἰρεσινόη καὶ χριστουγεννιάτικο δέντρο

Πολλὰ ἔχουν γραφτεῖ γιὰ τὴν σύνδεση τῶν δυὸ αὐτῶν ἐθίμων καὶ δὲν εἶναι λίγες οἱ σελίδες στὸ διαδίκτυο ποὺ ἀναπαράγουν τὰ κείμενα αὐτὰ μιλώντας μάλιστα γιὰ «τὸ χριστουγεννιάτικο δέντρο τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Πρόκειται μᾶλλον γιὰ ὑπεραπλουστευμένη ταύτηση.

Ἀρχικά, ἡ Εἰρεσιώνη, ἔτσι τουλάχιστον ὅπως μᾶς παραδίδεται ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους συγγραφεῖς, εἶχε νὰ κὰνει μὲ τὴν εὐκαρπία καὶ κατ᾿ ἐπέκταση μὲ τὴν εὐγονία τῶν ἑστιῶν. Οὐσιαστικὰ μιλᾶμε γιὰ ἕνα στολισμένο μὲ μαλλιὰ καὶ καρποὺς κλαδὶ ἐλιᾶς ποὺ περιέφεραν ἀμφιθαλεῖς -καὶ μόνον ἀμφιθαλεῖς- παῖδες στοὺς δρόμους ἀλλὰ καὶ ἀπὸ σπίτι σὲ σπίτι τραγουδώντας· μεταφέροντας ἔτσι τὴν εὐχὴ γιὰ γονιμότητα καὶ καρποφορία σὲ ὅλη τὴν πόλη. Οὐσιαστικὰ ἔχουμε νὰ κάνουμε καὶ ἐδῶ μὲ ἕνα βλαστολατρικὸ ἔθιμο. Τὰ παιδιὰ ποὺ περιφέρουν τὸν βλαστὸ, συμβολίζουν καὶ αὐτὰ τὴν νέα ζωή, τὴν γονιμότητα, τὴν θαλλερότητα, τὴν εὐτυχία, τὴν χαρά, τὸ μέλλον. Κάτι ποὺ κάθε σπίτι εὔχονταν καὶ ἐπιθυμοῦσε. Ὁ θεός, πρὸς τιμὴν τοῦ ὁποίου γίνονταν ἡ ἑορτὴ ἡ ὁποία συμπεριλάμβανε -πέρα άπὸ τὶς προσφορὲς τῶν καρπῶν- καὶ τὴν μεταφορὰ τῆς Εἰρεσιώνης ἦταν -ὅπως εἴδαμε- ὁ Ἀπόλλωνας, ἀλλὰ καὶ ἡ Ἀθηνᾶ.

Σὲ καμιά περίπτωση οἱ θεοκρατούμενοι βυζαντινοὶ δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ δεχτοῦν ἕνα κλαδὶ γιὰ σύμβολο γονιμότητας, στοιχεῖο καθαρὰ εἰδωλολατρικό· στοιχεῖο ποὺ καταδίωκαν καὶ προσπαθοῦσαν νὰ ἐξαλείψουν ἀπὸ τὴν ζωὴ καὶ τὴν συνείδηση τῶν ἀνθρώπων. Γιὰ τὴν καρποφορία καὶ τὴν γονιμότητα, οἱ ἄνθρωποι δὲν εἶχαν παρὰ νὰ καταφύγουν καὶ νὰ προσευχηθοῦν στὸν νέο Θεό. Αὐτὸς ἦταν ἡ ἀρχὴ καὶ τὸ τέλος γιὰ τὸ ὁτιδήποτε. Πέρα καὶ ἔξω ἀπὸ Αὐτὸν δεν ἀναγνωρίζονταν τὸ ὁτιδήποτε. Δεῖτε γιὰ παράδειγμα τὴν ἰατρική. Μετὰ τὰ σπουδαῖα ἄλματα καὶ τὴν σφαιρικὴ καὶ προχωρημένη γιὰ τὴν ἐποχὴ ἀντιμετώπιση τῶν ἀσθενειῶν στὴν ἀρχαιότητα, στὰ μεσαιωνικὰ χρόνια ἡ ὅλη πρόοδος εἶναι ἀμελητέα μιὰ καὶ ἡ ἐπικρατούσα ἄποψη εἶναι ἡ θεοκρατική, - πὼς ἂν ἔχεις κάποιο πρόβλημα δὲν ἔχεις παρὰ νὰ προσέλθεις στὸν ἱερέα κάποιας ἐκκλησίας, ὁ γιατρὸς μποροῦσε κάλλιστα νὰ θεωρηθεῖ μάγος! Πραγματικὰ εἶναι νὰ φρίττεις διαβάζοντας τὴν ὅλη ἀντιμετώπιση τῶν ἀρρώστων ἀλλὰ καὶ τὸ κυνήγι ποὺ ὁ χριστιανισμὸς ἔκανε σὲ ὁπιαδήποτε πρόοδο καὶ ἀνακάλυψη - ἡ Ἡπατία καὶ ὁ Γαλιλαῖος εἶναι μόνο ἡ κορυφὴ τοῦ παγόβουνου!

Τὴν Εἰρεσινώη καὶ τὴν ὅλη τελετὴ μπορεῖ κανεὶς περισσότερο νὰ τὴν συνδέσει μὲ τὰ σημερινὰ κάλαντα καὶ ἐλάχιστα, γιὰ νὰ μὴν πῶ καθόλου, μὲ τὸ ἔθιμο τοῦ χριστουγεννιάτικου δέντρου.

Τὸ ἔθιμο τοῦ δέντρου τῶν χριστουγέννων ἔχει καὶ αὐτὸ βέβαια βλαστολατρικὲς καταβολὲς ἀλλὰ ἐλάχιστη σχέση μὲ τὴν Εἰρεσιώνη. Ἁπλά, γιατὶ ἡ Εἰρεσιώνη δὲν συνεχίστηκε κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς -πρώτους καὶ ὕστερους- ἀλλὰ καὶ νεότερους χρόνους.

Τὸ χριστουγεννιάτικο δέντρο δὲν σχετίζεται βέβαια μὲ τὶς βόρειες χῶρες καὶ δὲν μᾶς ἦρθε ἀπαραίτητα ἀπὸ αὐτές. Τοῦτο τὸ πράσινο ποὺ βάζουμε στὰ σπίτια μας τὶς γιορτινὲς αὐτὲς μέρες ἔχει σχέση μὲ τὶς ἀρχαῖες Δεντροφορίες κατὰ τὶς διονυσιακὲς γιορτὲς ἀλλὰ καὶ μὲ τὶς Ρωμαϊκὲς καὶ Βυζαντινὲς Καλένδες.

Τὰ κλαδιὰ, ἡ πρασινάδα, δηλαδὴ κάθε ἀειθελὲς φύλλωμα ποὺ βάζουμε σπίτια μας γιὰ τὰ διακοσμήσουμε αὐτὲς τὶς μέρες τῆς χαρᾶς καὶ τῆς γιορτῆς ἔχει σχέση καὶ συνδέεται μὲ τὶς ἀρχαῖες βλαστολατρικὲς γιορτές. Στὰ μεγάλα ἀστικὰ κέντρα μάλιστα ἡ άνάγκη γιὰ στολισμὸ γίνεται ἐπιτακτικότερη, μιὰ καὶ τὸ πράσινο ὅλο καὶ λιγοστεύει καὶ ὁ σύχρονος ἄνθρωπος ὅλο καὶ λιγότερο ἔρχεται σὲ ἐπαφὴ μαζί του.

Τὸ χριστουγεννιάτικο δέντρο διατηρεῖ ἕναν αἰώνιο ἀναβλαστικὸ συμβολισμό, εἶναι ἕνα ἀναγεννησιακὸ στοιχεῖο, εἶναι ἡ λατρεία τοῦ ζωογόνου πράσινου, εἶναι ἡ παρηγοριὰ μέσα στὴν νεκρὴ χειμωνιάτικη σιωπή, ἀλλὰ καὶ ἡ ἐπλίδα γιὰ τὴν περιπαθὴ καὶ ζωοδώτρα ἔγερση τῆς φύσης. Αὐτὸ τὸ κομμάτι καταπράσινου κλαριοῦ ποὺ βάζουμε σπίτι μας καὶ στολίζουμε σὲ μιὰ ὁριακὴ στιγμὴ ὅπως αὐτὴ τῆς ἀλλαγῆς τοῦ ἕτους, εἶναι καθαρὰ συμβολικό, καὶ ἐδῶ εἶναι ποὺ βλέπουμε ἕνα κοινὸ στοιχεῖο του μὲ τὴν ἀρχαία Εἰρεσινώη.

Ἀλλὰ ὁ ἄνθρωπος αἰσθανόταν καὶ αἰσθάνεται πάντα συνδεμένος μὲ τὴν φύση. Γράφει σχετικὰ ὁ Δημήτριος Λουκάτος: «Ὁ ἄνθρωπος αἰσθάνεται πάντα ἀλληλέγγυος μὲ τὸ φυτικὸ κόσμο, σὰν νὰ καταλάβαινε καὶ τὸν ἐαυτό του ἕνα μετατοπιζόμενο φυτό. Σ’ ὅλες τὶς ἀποπνιχτικὲς ὧρες του ἀναζήτησε στὴ φύση τὸν συμπαθὴ καὶ ἐλεύθερο χῶρο, ὅπου θὰ μποροῦσε νὰ κινηθεῖ ἐλεύθερα καὶ ζωντανά. Ἔτσι τραγούδησαν πάντα τὰ δέντρα καὶ τὰ βουνὰ μὲ τὰ δάση τους, ὁ ποιητὴς μὲ τὴν ταξιδιάρικη φαντασία, ὁ ὑμνογράφος μὲ τοὺς αἴνους του, ὁ ἐρωτικὸς μὲ τὰ εἰδύλλιά του, ὁ πολεμιστὴς μὲ τὰ ὀράματα, ὁ σκλάβος μὲ τὶς ἐπικλήσεις του, ὁ φυλακισμένος μὲ τὶς συγκινησιακὲς παραβολές του. Χαρακτηριστικὰ εἶναι σὲ μᾶς τὰ κλέφτικα τραγούδια, ποὺ κρατοῦν ζεστὴ τὴν ὐπόκρουση τῶν ἡρωικῶν περιγραφῶν, μὲ τὶς κουβέντες γιὰ τὰ δέντρα καὶ τὰ κλαδιά.»¹²

Νεστάνη – Πάτρα 2018

Παναγιώτης Καρώνης

Σημειώσεις

---

1. Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι, Θησεύς, 22-5.

2. Στὴν κλασικὴ ἐποχή, (περ. 499 π.Χ. ἕως τὸ 323 π.Χ) τὰ Πυανόψια ἀποτελοῦσαν μέρος τῆς ἑορτῆς τῶν Θησείων. Πυανόψια ἀποκαλοῦσαν τὴν παρούσα ἑορτὴ στὴν ἀρχαία Ἀθήνα, ἐνῶ στὴν ὑπόλοιπη Ελλάδα τὴν ἀποκαλοῦσαν Πανόψια (πάντας τοὺς καρποὺς τῇ ὄψει), δηλαδὴ γιατὶ τώρα «εἶναι ὀρατοί, φαίνονται ὅλοι οἱ καρποὶ ποὺ ἡ γῆ μᾶς προσφέρει».

3. Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι, Θησεύς, 22-1 – 22-5.

4. Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι, Θησεύς, 22-1 – 22-5, μετ. Ἀνδρέου Ι. Πουρνάρα, Ἐκδόσεις Ἐπιστημονικὴ Ἑταιρεία τῶν Ἑλληνικῶν Γραμμάτων «Πάπυρος», Ἀθήνα 1975.

5. ἔριο (τό): < ἀρχαία ἑλληνικὴ ἔριον < ὑποκοριστικὸ τοῦ εἶρος + (κατάληξη ὑποκοριστικοῦ) -ιον, τὸ τρίχωμα (τὸ μαλλὶ) τῶν ἐριφίων καὶ τῶν ἀμνῶν ποὺ χρησιμοποιεῖται γιὰ ὕφανση

6. Προφανῶς ὁ μήνας αὐτὸς πῆρε τὸ ὄνομά του ἀπὸ τὰ Πυανέψια (Πυάνος+ἔψω=βράζω κουκιά), σημαντικότατη γιορτὴ ποὺ τελοῦνταν αὐτὸν τὸν μήνα πρὸς τιμὴν τοῦ Ἀπόλλωνα.

7. ἀγνώστου συγγραφέα τοῦ 2ου π.Χ. αἰῶνος ποὺ συνέγραψε τὸν ψευδηροδοτεῖον Βίον τοῦ Ὁμήρου καὶ ποὺ μᾶς παραδίδει τὸ παρὸν τραγούδι τῆς Εἰρεσιώνης ποὺ οὐσιαστικὰ εἶναι βέβαια ἕνα Δημοτικὸ τραγούδι τῆς Σάμου τοῦ 4ου-5ου αἰ. π.Χ.

8. Φωριὲλ Κλὸντ (Fauriel Claude), Chants Populaires de la Grèce moderne, Παρίσι 1824-25· πρώτη φωτοτυπικὴ ἀνατύπωση στήν Ἑλλάδα, Τὰ Ἑλληνικὰ δημοτικὰ τραγούδια, μετ. Ἀπ. Δ. Χατζηεμμανουήλ, ἐκδόσεις Χ. Τεγόπουλος – Ν. Νίκας, Ἀθήνα 1955· νέα ἔκδοση, Glaude Fauriel, Ἑλληνικὰ δημοτικὰ τραγούδια, τόμ. Α’: Ἑλληνικὰ δημοτικὰ τραγούδια Ἡ ἔκδοση τοῦ 1824-1825, καὶ τόμ. Β’: Ἀνέκδοτα κείμενα – Ἀναλυτικὰ κριτικὰ ὑπομνήματα – Παράρτημα καὶ ἐπίμετρα, ἐκδοτικὴ ἐπιμέλεια Ἀλέξης Πολίτης, Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης, Ἡράκλειο 1999.

9. Νικόλαος Πολίτης, Λαογραφικὰ σύμμεικτα, τ. Α᾿ Ἀθήνα 1920, σελ. 80.

10. Γεώργιος Βιζυηνός, «Οἱ καλόγεροι καὶ ἡ λατρεία τοῦ Διονύσου ἐν Θράκη», Θρακικὴ Ἐπέτηρὶς 1, (1897).

11. Φαίδωνος Κουκουλέ, Βυζαντινῶν βίος καὶ πολιτισμός, τόμ. ΣΤ΄, σελ. 152, Ἐκδόσεις Παπαζήσης, Ἀθήνα 1951.

12. Δημήτριος Λουκάτος, «Συμβολικότερο τώρα τὸ δέντρο τῶν Χριστουγέννων» Βῆμα, (25 Δεκεμβρίου 1971), σελ. 80-84, Ἀθήνα· καὶ στὸ Χριστουγεννιάτικα καὶ τῶν γιορτῶν, Ἐκδόσεις Φιλιππότη, Ἀθήνα 1997.

© κειμένου: Παναγιώτης Καρώνης 2018, μὲ τὴν ἐπιφύλαξη κάθε νομίμου δικαιώματος

Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἢ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτικὴ ἢ κατὰ παράφραση ἢ διασκευή καὶ ἀπόδοση τοῦ περιεχομένου τοῦ παρόντος ἄρθρου μὲ ὁποιοδήποτε τρόπο, χωρὶς προηγούμενη συνεννόηση μὲ τὸν συγγραφέα του.

Σύγχρονη Εἰρεσιώνη; Τὰ δυὸ παιδάκια στὴν παλιά καὶ ἱστορικὴ τούτη φωτογραφία φέρουν βλαστοφόρο κοντάρι  ποὺ πάνω του ἐκτὸς ἀπὸ βλαστοὺς διακρίνουμε ἀναρτημένα καὶ κουδούνια προβάτων. Τὸ καλάθι μὲ τα ἀβγὰ ποὺ φέρει τὸ δεύτερο παιδάκι εἶναι δῶρα ποὺ τα δυὸ παιδιὰ λαμβάνουν καθὼς γυρνοῦν ἀπὸ σπίτι σὲ σπίτι καὶ λένε κάποιο εὐχηρήριο τραγούδι -πιθανὸν κάλαντα.

ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΝΕΣΤΑΝΗΣ - «Κιτρολεϊμονιὰ καὶ ματζιουράνα μου»

ΚΙΤΡΟΛΕΪΜΟΝΙΑ ΚΑΙ ΜΑΤΖΙΟΥΡΑΝΑ ΜΟΥ

- Κιτρολεϊμονιὰ μωρ' κιτρολεϊμονιὰ

κιτρολεϊμονιὰ καὶ ματζιουράνα μου,

κιτρολεϊμονιὰ μὰ ματζιουράνα μου

ἀρνήσου τοὺς δικούς σου¹ κι ἔλα ἀντάμα μου.

- Πῶς νὰ τοὺς ἀρνηθῶ μωρ' πῶς νὰ τοὺς ἀρνηθῶ

πῶς νὰ τοὺς ἀρνηθῶ πολὺ τοὺς ἀγαπῶ,

ποὺ 'γὼ στὰ χέρια τους μωρὴ μεγάλωσα

ποὺ τώρα ῾σένανε μωρὴ(ν) ἀντάμωσα.²

Σχολιασμός:

Τὸ τραγούδι ποὺ εἶναι συρτὸς χορὸς ἔλεγαν σὲ ὅλα τὰ γλέντια ποὺ προηγοῦνταν καὶ ἀκολουθοῦσαν τὸ γάμο στὴ Νεστάνη. Τόσο μὲ τὸ στόμα -ἔτσι χαρακτήριζαν οἱ Νεστανιῶτες καὶ οἱ Νεστανιῶτισσες τά τραγούδια ποὺ ἔλεγαν χωρὶς τὴ συνοδεία ὀργάνων. Ἀλλὰ τὸ τραγούδι ἀκούγονταν παιγμένο καὶ ἀπὸ τὰ ὄργανα.

Οὐσιαστικὰ ἔχουμε ἄλλο ἕνα τραγούδι ποὺ μιλάει γιὰ τὸν πόνο τοῦ ἀποχωρισμοῦ, τῆς ἀποκοπῆς ἀπὸ τοὺς οἰκείους. Ἐνδιαφέρον ὅμως εἶναι τὸ γεγονὸς πὼς τὸ συγκεκριμένο τραγούδι μιλάει γιὰ ἀντάμωμα τοῦ ζευγαριοῦ, μὲ ἄλλα λόγια, ὅπως δηλώνει καὶ σὲ ἄλλη καταγραφή μας, γιὰ ἔρωτα -ποὺ τώρα σένανε μωρὴ(ν) ἀγάπησα.

Ἐξαιρετικὴ εἶναι βέβαια ἡ εἰκόνα ποὺ πλάθει ἐδῶ ἡ Δημοτικὴ Μούσα· ἡ εἶκόνα τῆς παρομοίωσης τοῦ ἐρωτικοῦ ποθούμενου μὲ κιτρολεϊμονιὰ καὶ ματζιουράνα!

1. σὲ ἄλλη καταγραφή: τοὺς γονεῖς σου.

2. σὲ ἄλλη καταγραφή: ἀγάπησα.

Πηγὴ πληροφοριῶν:

---

Παναγιώτης Καρώνης, «ΝΑ ῾ΝΑΙ Η ΝΥΦΗ ΤΡΥΓΟΝΑΚΙ ΚΙ Ο ΓΑΜΠΡΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΑΚΙ - Ὁ γάμος στὴ Νεστάνη Ἀρκαδίας μιὰ φορὰ κι ἕναν καιρό», ἐκδόσεις ΤΟ ΔΟΝΤΙ, Πάτρα, 2018.

Video: Τραγουδάει ὅμιλος Νεστανιωτῶν καὶ Νεστανιωτισσῶν. Κλαρίνο παίζει ὁ Νεστανιώτης Παναγιώτης Παναγιωτόπουλος (Μπόκος).

© Copyright: Παναγιώτης Καρώνης 2018 καὶ ἐκδόσεις ΤΟ ΔΟΝΤΙ, μὲ τὴν ἐπιφύλαξη κάθε νόμιμου δικαιώματος.