Τρίτη 7 Ιουλίου 2015

ΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΑΛΩΝΙΑ ΤΗΣ ΝΕΣΤΑΝΗΣ




Ἀναθηματικὸ ἀνάγλυφο μὲ παράσταση Δήμητρας, Περσεφόνης καὶ Τριπτόλεμου. 440-430 π.Χ. Μάρμαρο, ὕψος 2,20 μ. ἀπὸ τὴν Ἐλευσίνα (Τελεστήριο). Ἀθήνα, Ἐθνικὸ Ἀρχαιολογικὸ Μουσεῖο.
Σὲ μυστηριακὴ τελετὴ οἱ δυὸ μεγάλες θεές, ἡ Δήμητρα καὶ ἡ θυγατέρα της, ἡ Περσεφόνη, μυοῦν στὰ Ἐλευσύνια Μυστήρια τὸ νεαρό Τριπτόλεμο ἀπὸ τὸ βασιλικὸ γένος τοῦ τόπου. Ἡ Δήμητρα, ἀριστερά, μὲ τὸ σκῆπτρο της, τοῦ πρόσφερε στάχυα, ἄλλοτε ἀπὸ χαλκὸ ἢ χρυσό, ἡ Περσεφόνη, δεξιά, μὲ τὴν ἀναμμένη δάδα της, βαστοῦσε πάνω ἀπὸ τὸ κεφάλι της ἐπίσης μεταλλικὰ στάχυα ἢ στεφάνι, ποὺ καὶ αὐτὰ δὲν σώζονται. Στοχαστικὴ ἡ ἔκφραση τῶν προσώπων, ταιριαστὴ μὲ τὴν ἱερότητα τῆς στιγμῆς. Μετὰ τὴ μύησή του ὁ Τριπτόλεμος ξεκίνησε νὰ διαδώσει τὴν καλλιέργεια τῆς γῆς, ποὺ σήμαινε τὴ μετάβαση ἀπὸ τὸ «θηριώδη βίο» στὸν κοινωνικό. (Νικόλαος Γιαλούρης, ἙΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ - Ἀρχαία γλυπτά, Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, 1994).



ΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΑΛΩΝΙΑ ΤΗΣ ΝΕΣΤΑΝΗΣ, ἀφιέρωμα
(τοῦ Παναγιώτη Καρωνη)

Ἡ καλλιέργεια τοῦ σταριοῦ
Τὴν καλλιέργεια τοῦ σταριοῦ στὸν ἄνθρωπο, ὡς γνωστόν, τὴ δίδαξε ἡ θεὰ Δήμητρα. Συγκεκριμένα, οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες εἶχαν τὴν πίστη, ὅτι ἡ θεὰ Δήμητρα δίδαξε τὴν καλλιέργεια τοῦ σταριοῦ στὸν Ἐλευσίνιο Τριπτόλεμο. Ὁ Τριπτόλεμος ἦταν ἕνας ἀπὸ τοὺς τέσσερις βασιλιάδες τῆς Ἐλευσίνας μετὰ τὸν Κελεό. Ἐν συνεχείᾳ, ὁ Νεοπτόλεμος μᾶς ἐμφανίζεται δίπλα στὴ Δήμητρα καὶ τὴν Περσεφόνη μὲ τὴ μορφὴ νεαροῦ ἀγοριοῦ ἡ γενεαλογιά του δὲ ἀποκτᾶ διάφορες ἐκδοχές. Ὁ Παυσανίας μᾶς παραδίδει πὼς ἦταν ἕνας ἀπὸ τοὺς γιοὺς τοῦ Κελεοῦ καὶ πὼς αὐτὸς ἦταν ποὺ ἔσπειρε πρῶτος τὸν καρπό: Οἱ Ἀθηναῖοι ὅμως καὶ ὅσοι ἔχουν κοντὰ σ᾿ αὐτοὺς μυηθεῖ ξέρουν πὼς πρῶτος ὁ Τριπτόλεμος ὁ γιὸς τοῦ Κελεοῦ, ἔσπειρε καρπὸ ἤμερο.1
Ὁ Ἀπολλόδωρος, συνοψίζοντας τὶς διάφορες ἐκδοχὲς τοῦ μύθου ἀναφέρει: Ἀλλὰ γιὰ τὸν Νεοπτόλεμο, τὸ μεγάλο γιὸ τῆς Μετάνειρας, κατασκεύασε ἅρμα μὲ φτερωτοὺς δράκοντες καὶ τοῦ ᾿δωκε τὸ σιτάρι ποὺ τό ᾿σπειρε σ᾿ ὅλη τὴν οἰκουμένη διασχίζοντας τὸν οὐρανό. Ὁ Πανύασις λέει, ὅτι ὁ Τριπτόλεμος ἦταν γιὸς τῆς Ἐλευσίνας. Καὶ ἱσχυρίζεται ὅτι ἡ Δήμητρα ἦρθε σ᾿ αὐτόν. Ὁ Φερεκύδης πάλι ἐπιμένει, ὅτι ἦταν γιὸς τοῦ Ὠκεανοῦ καὶ τῆς Γῆς.2
Τὸν 4ο αἰώνα, ὁ Ἀθηναῖος Καλλίας, στὰ Ἑλληνικὰ τοῦ Ξενοφώντα, ἀποδίδει τὸν ρόλο τοῦ μύστη τῶν Ἐλευσινίων μυστηρίων στὸν Τριπτόλεμο. Ἀπευθυνόμενος στοὺς Σπαρτιάτες, λέει: [Ὅ]πως λένε, οἱ πρῶτοι ξένοι ποὺ διδάχτηκαν ἀπὸ τὸν Τριπτόλεμο, τὸν πρόγονό μας, τὰ ἱερὰ μυστικὰ τῆς Δήμητρας καὶ τῆς Κόρης, ἦταν ὁ γενάρχης σας Ἡρακλὴς κι οἱ συμπολίτες σας Διόσκουροι, καὶ στὴν Πελοπόννησο εἶναι ποὺ ἐκεῖνος πρωτοχάρισε τὸν σπόρο τοῦ καρποῦ τῆς Δήμητρας.3
Στὴν Πελοπόννησο λοιπὸν ὁ Τριπτόλεμος πρωτοχάρισε τὸ στάρι καὶ βέβαια δίδαξε μὲ τὴ σειρά του τοὺς ἀνθρώπους νὰ τὸ καλλιεργοῦν. Στὸ διάσιμο ἀναθηματικὸ ἀνάγλυφο (440-430 π.Χ.) ποὺ βρέθηκε στὸ Τελεστήριο, στὴν Ἐλευσίνα, καὶ σήμερα κοσμεῖ τὸ Ἐθνικὸ Ἀρχαιλογικὸ Μουσεῖο τῆς Ἀθήνας, παρατηροῦμε τὴ Δήμητρα καὶ τὴ θυγατέρα της Περσεφόνη νὰ παραδίδουν στὸν Τριπτόλεμο ἕνα στάχυ σταριοῦ, οὐσιαστικὰ μιὰ σκυτάλη ποὺ πρέπει μὲ τὴ σειρά του νὰ παραδώσει στὴν ἀνθρωπότητα διδάσκοντας τὴν καλλιέργεια τοῦ σταριοῦ.
Καὶ ἡ καλλιέργεια αὐτὴ περιλαμβάνει, βέβαια, τὴν προετοιμασία τοῦ ἐδάφους, τὴ σπορά, τὴν φροντίδα μέχρι τὸ στάρι νὰ καρπίσει καὶ νὰ γίνει ὥριμο γιὰ συγκομιδή· νὰ πάρει δηλαδὴ ἐκεῖνο τὸ ὑπέροχο χρυσοκίτρινο χρῶμα, γέρνωντας εὐλαβικὰ τὸ στάχυ του, ζητώντας τὸν θερισμό. Ἀκολουθεῖ ὁ θέρος, τὸ ἁλώνισμα καὶ τέλος τὸ λίχνισμα, ποὺ θὰ ξεκαθαρίσει τὸν καρπό του σταριού ἀπὸ τὸ ἄχυρο. Τώρα βέβαια, ὅλα αὐτὰ εἶναι παλιὲς ἱστορίες, μιὰ καὶ τὰ μηχανήματα ἀντικατέστησαν τὸν ὅλο παραδοσιακὸ τρόπο καλλιέργειας τῶν δημητριακῶν καὶ τὴν συνέχεια τῶν ἐργασιῶν ποὺ γίνονταν μὲ τὰ χέρια καὶ τὴ βοήθεια τῶν ζώων, καὶ ἀναφέραμε παραπάνω.


 


Τὰ ἁλώνια
Ὡς ἁλώνι ( < ἀρχαία ἑλληνικὴ ἅλως), μποροῦμε νὰ ὁρίσουμε ἕναν κυκλικὸ χῶρο στρωμένο μὲ ἐπίπεδες πέτρες (πλάκες) ποὺ χρησίμευε γιὰ τὸ ἁλώνισμα τῶν δημητριακών. Ἐνίοτε, τὰ ἁλώνια ποὺ ἦταν ἐντὸς τοῦ χωριοῦ, χρησίμευαν καὶ ὡς χοροστάσια στὶς διάφορες γιορτὲς τῶν κατοίκων. Τὰ ἁλώνια φτιάχνονταν σὲ σημεῖα ποὺ φυσοῦσε ἔντονα ὁ ἄνεμος ποὺ τὰ «ἔπαιρνε» ὁ ἄνεμος, ὅπως χαρακτηριστικὰ λένε οἱ Νεστανιῶτες καὶ οἱ Νεστανιώτισσες καὶ ὄχι σὲ ἀπάνεμα μέρη.
Τὸ νὰ ἔχει τὸ δικό της ἁλώνι μιὰ οἰκογένεια ἦταν πολὺ σημαντικὸ γιατὶ τῆς ἐξασφάλιζε ἄνεση χρόνου γιὰ νὰ ἁλωνίσει τὰ δημητριακά της. Διαφορετικά, ἦταν ἀναγκασμένη νὰ περιμένει πότε θὰ ἐλευθερώνονταν τὸ ἁλώνι κάποιου ἄλλου, προκειμένου νὰ τὸ δανειστεῖ, πράγμα ἀρκετὰ δύσκολο, μιὰ καὶ ἡ περίοδος τοῦ ἁλωνίσματος διαρκοῦσε πολύ, ἀνάλογα βέβαια καὶ μὲ τὸν ὄγκο τῶν σιτηρῶν ποὺ ὁ ἰδιοκτήτης τοῦ ἁλωνιοῦ εἶχε νὰ ἁλωνίσει, μὲ ἀποτέλεσμα τὴ δυνατότητα παραχώρησης τοῦ ἁλωνιοῦ μὲ ἀρκετὴ καθυστέρηση. Ἀρκετὲς φορὲς τὸ ἁλώνι δὲν ἀνῆκε σὲ μιὰ οἰκογένεια ἀλλὰ σὲ ἕνα σόι. Ἔτσι οἱ διάφορες οἰκογένειες τοῦ σογιοῦ ἔπαιρναν μὲ προκαθορισμένη σειρὰ τὸ ἁλώνι διαδοχικὰ προκειμένου νὰ ἁλωνίσουν τὰ σιτηρά τους. Τὸ ἁλώνι μάλιστα, ἔπαιρνε τὸ ὄνομά του ἀπὸ τὸ σόι ἢ τὴν οἰκογένεια ὅπου ἀνῆκε ἐνίοτε καὶ ἡ γύρω περιοχή. Ἀρκετὲς φορὲς τὸ ἁλώνισμα γινόταν ἀπὸ ἐργάτες, κατοίκους τοῦ χωριοῦ, ποὺ ἔφερναν καὶ τὰ ἄλογά τους προκειμένου νὰ φέρουν σὲ πέρας τὴν κοπιαστικὴ ἐργασία τοῦ ἁλωνίσματος. Ἡ πληρωμὴ μάλιστα, γινόταν μὲ τσουβάλια ἀπὸ τὸ στάρι τῆς σοδειᾶς. Ἡ πληρωμὴ λεγόταν καὶ ἁλωνιάτικα, «πῆρα δυὸ τσουβάλια ἁλωνιάτικα», λέγανε χαρακτηριστικά, καὶ ἐννοοῦσαν ὅτι πληρώθηκαν μὲ δυὸ τσουβάλια στάρι προϊὸν πολύτιμο γιὰ τὴν ἐργασία τοῦ ἁλωνίσματος.
Τὰ ἁλώνια, ὅπως εἴπαμε φτιάχνονταν ἀπὸ πέτρα· ἐξ οὗ καὶ πέτρινα ἐντάξει, ὑπάρχουν καὶ τὰ μαρμαρένια, ἀλλὰ σὲ αὐτά, ὡς γνωστόν,  πολέμησε ὁ Διγενὴς τὸν Χάροντα μὲ τὰ γνωστὰ ἀποτελέσματα!! Ἀρχικά, χτίζονταν ἕνας ἠμικυκλικὸς ἀναλημματικὸς τοῖχος μὲ ξερολιθιὰ σὲ κάποιο μέρος τῆς πλαγιᾶς, ἀλλὰ δὲν εἶναι λίγες οἱ περιπτώσεις ποὺ ὁ τοῖχος ἦταν κυκλικὸς ἢ σχεδὸν κυκλικός, ὅταν τὸ ἁλώνι φτιαχνόταν σὲ κτῆμα ποὺ ἦταν ἐπίπεδο. Τὸ ἁλώνι μέσα ἀπὸ τὸν τοῖχο, ἔπρεπε νὰ γεμίσει μὲ πέτρες καὶ χῶμα καὶ νὰ «πατηθεῖ» καλὰ γιὰ νὰ μὴν «καθίσει». Στὴ συνέχεια ὅλη ἡ ἅλως ἔπρεπε νὰ στρωθεῖ μὲ πέτρινες πλάκες, ὥστε νὰ γίνει ὁμοιόμορφα ἐπίπεδο, χωρὶς μεγάλα κενὰ μεταξὺ τῶν πλακῶν. Τὰ μικρὰ κενὰ δὲ ποὺ ἔμεναν, τὰ γέμιζαν μὲ χῶμα.
Τὸ ἁλώνισμα γινόταν τὸν Ἰούλιο ἐξ οὗ καὶ ἡ ὀνομασία Ἁλωνάρης- ἀλλὰ δὲν ἦταν λίγες οἱ φορὲς ποὺ ἡ ἐργασία αὐτὴ παρατείνονταν μέχρι τὰ μέσα τοῦ Αὐγούστου ἢ καὶ περισσότερο. Πρὶν χρησιμοποιηθεῖ, τὸ ἁλώνι καθαρίζονταν σχολαστικὰ ἀπὸ τυχὸν χόρτα ποὺ εἶχαν φυτρώσει στὸ ἐνδιάμεσο τῶν πλακῶν.
Ἡ Νεστάνη τῆς Ἀρκαδίας, χωριὸ κάποτε πλούσιο σὲ παραγωγὴ δημητριακῶν, ἀριθμοῦσε πλῆθος ἁλωνιῶν. Αὐτοὶ ἦταν οἱ χῶροι ὅπου οἱ Νεστανιῶτες-τισσες ἁλώνιζαν τὸ στάρι, τὸ κριθάρι, τὴ βρώμη, τὸν βίκο, τὰ κουκιά, τὰ λαθούρια κ.ἄ. Πραγματικά, ἀκόμα καὶ σήμερα, ὁ ἐπισκέπτης μπορεῖ νὰ διακρίνει περιμετρικὰ τοῦ χωριοῦ ἕναν μεγάλο ἀριθμὸ ἁλωνιῶν, ποὺ παρὰ τὴν ἀχρηστία τους καὶ σὲ κόντρα τῶν καιρῶν, στέκουν ἀκόμα ἀγέρωχα ὄρθια. Ὑψώνονται ἐκεῖ, ἀδιάψευστοι μάρτυρες μιᾶς ἄλλης ἐποχῆς, καὶ ἕνὸς ἄλλου τρόπου ζωῆς, τότε ποὺ ὁ ἄνθρωπος μοχθοῦσε πραγματικὰ γιὰ να φέρει σπίτι του τὸ ψωὶί τῆς χρονιᾶς. Ἀλλὰ κατεῖχε καὶ τὴ θεϊκὴ τύχη νὰ ἔχει τὸν πλήρη ἔλεγχο τῆς παραγωγῆς αὐτοῦ τοῦ ψωμιοῦ· μὲ ἄλλα λόγια, ἤξερε τί ἔτρωγε.
Μὴν περιμένει σήμερα βέβαια κάποιος νὰ δεῖ νὰ χρησιμοποιοῦνται αὐτὰ τὰ ἁλώνια. Ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ '70 ἔχουν μπεῖ σὲ ἀχρηστία. Προσωπικά, εἶχα τὴν τύχη, ὡς ἔφηβος, νὰ δῶ νὰ χρησιμοποιούνται κάποια ἔστω καὶ ἐλάχιστα στὶς ἐρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ '80. Ἀλλὰ καὶ νὰ τὰ χρησιμοποιήσω, μιὰ καὶ ἡ οἰκογένειά μου ἦταν ἀπὸ τὶς τελευταῖες ποὺ ἁλώνισε μὰ τὸν παραδοσιακὸ τρόπο στὴ Νεστάνη, τὴν πανάρχαιη Ἀρκαδικὴ κώμη. Ἦταν ἡ κάπως παρατεταμένη δύση μιᾶς ἐποχῆς ποὺ τελείωσε ὁριστικά(;). Τὰ ἁλώνια τώρα πιά, κανονικά, θὰ πρέπει νὰ ἀνακηρυχθοῦν διατηρητέα μνημεῖα καὶ νὰ ὑπαχθοῦν στὰ ἀξιοθέατα τοῦ χωριοῦ ὅσα ἀπὸ αὐτὰ βέβαια σώθηκαν καὶ δὲν οἰκοπεδοποιήθηκαν.
Παρουσιάζω λοιπὸν ἐδῶ, στὴ συνέχεια, μιὰ σειρὰ ἀπὸ φωτογραφίες τῶν χορταριασμένων τώρα πιὰ ἁλωνιῶν τῆς Νεστάνης, στὶς τέσσερις ἐποχὲς τοῦ χρόνου· ἁλώνια ποὺ κάποτε ἔσφιζαν ἀπὸ ζωή γνωρίζοντας μεγάλες δόξες.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΡΩΝΗΣ
Νεστάνη, 7 Ἁλωνάρη 2015



Σημειώσεις

1. Παυσανίας, Α᾿, 14, 2 κ. ε.
2. Ἀπολλόδωρου, Βιβλιοθήκη, Α᾿, 5, 2. μετ. Α. Παπανδρέου, Ἐκδόσεις Ἀφοὶ Τολίδη, Ἀθήνα 1984.
3. Ξενοφῶντος, Ἑλληνικά, ΣΤ᾿, 3, Ἐκδόσεις Ὠκεανίδα, Ἀθήνα 2000.




© κειμένου - φωτογραφιών: Παναγιώτης Καρώνης 2016, μὲ τὴν ἐπιφύλαξη κάθε νομίμου δικαιώματος
Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἢ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτικὴ ἢ κατὰ παράφραση ἢ διασκευὴ καὶ ἀπόδοση τοῦ περιεχομένου τοῦ παρόντος ἄρθρου μὲ ὁποιοδήποτε τρόπο, χωρὶς προηγούμενη συνεννόηση μὲ τὸν συγγραφέα του.




 

 Μητσιο-Γράτσος (ὁ Νέραϊδος) σέρνει τὸ Χορός τοῦ Ἅη Γιώργη στὸ «Ἁλώνι τοῦ μοναστηριοῦ» τὴ δεκαετία τοῦ '70. Διακρίνονται καθαρὰ οἱ πέτρινες πλάκες τοῦ ἁλωνιοῦ



Χορὸς τοῦ Ἅη Γιώργη στὸ «Ἁλώνι τοῦ μοναστηριοῦ» τὴ δεκαετία τοῦ '60. Εὐδιάκριτες εἶναι οἱ πέτρινες πλάκες τοῦ ἁλωνιοῦ.



Παραδοσιακὸ ἁλώνισμα σταριοῦ σὲ πέτρινο ἁλώνι στὴν περιοχὴ Σμουγὶ τῆς Νεστάνης. Σταυρούλα καὶ Ἀθανάσιος Μαργιώλας (Μαϊνέρης). Φωτογραφία τοῦ 1970. (Ἀρχεῖο Ἀναστασίου Μαριγώλα).


Ντοκουμέντο μιᾶς ἐποχῆς τὰ δυὸ στιγμιότυπα ἀπὸ φὶλμ τοῦ 1937 ποὺ δείχνουν ἁλώνισμα μὲ μουλάρια σὲ πέτρινο ἁλώνι τῆς Νεστάνης.


















































































Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου